BirinciDünya Savaşıve sonrasında Erzurum'da yaşanan katliamlarve sorumluları (2)
BirinciDünya Savaşıve sonrasında Erzurum'da yaşanan katliamlarve sorumluları (2)
Erzurum 'da da kitlesel katliamlar başlamıştı. Erkekleri yol çalışmasında kullanmak üzere toplayarak Erzurum ' a iki kilometre uzaklıktaki Yanık Dere bölgesine götürüp katletmeye başladılar. Ermeniler, böylece 3000 Türk'ü Yanıkdere 'de vahşice katlederek, açtıkları büyük hendeklere doldurdular.
Betül ASLAN* Türklere Karşı Mezalim Fakat Türklere karşı asıl mezalim ve kitlesel şekilde öldürmeler 1917 Rus ihtilalinden sonra olacaktır. Daha 1917 yılı ilkbaharında İtilaf Devletleri Antranik'in komutasında 30 bin kişilik bir Ermeni ordusu kurmayı planlamışlardı. Bu amaçla 29 Mayıs 1917'de ABD'nin Tiflis'teki Büyükelçisi Mr. Smith, Antranik ile bir görüşme yapmıştı. Bu görüşmede Antranik, 30 bin kişilik bir Ermeni ordusu kurulmasını ve İngiliz kuvvetlerinin İskenderun'dan, Ermeni kuvvetlerinin de Kafkasya'dan Türkiye'ye karşı harekete geçmesi gerektiğini teklif etmiş ve bu teklif Müttefik Devletler tarafından memnuniyetle karşılanmıştı. Rusya Devleti 30 bin kişilik Ermeni ordusunun askeri mühimmat ve giyeceğini garantileyecek, İngiltere para verecek, Amerika ise her bir askerin ailesine aylık on dolar ödeyecekti. Antranik'te bu ordunun komutanı olarak kabul edilmekteydi. Nitekim birkaç gün sonra da General Shor adına Londra'dan, Ulusal Heyet Başkanı Bogos Nubar Paşa tarafından Antranik'e tüm kuvvetleriyle Van, Bitlis ve Erzurum'u savunması ve bunun için gerekli malzemenin sağlandığına dair gizli bir mektup gönderilmişti. 1917 yılı Rus Ekim Devrimi'nde Kerenski hükümeti devrilip, idare Bolşeviklerin eline ge- çince, İtilaf Devletleri destekli 30 bin kişilik "Batı Ermeniler Ordusu" kurma girişimi de sonuçsuz kalmıştır. 1917 yılı ortalarında Kafkas Cephesi'nde bulunan Rus askerleri arasında çözülmeler olmuş ve Rus askerler cepheyi terk etmeye başlamıştı. Rusya, bu durumu ve oluşan boşluğu Ermeniler vasıtasıyla tutmak istedi ve siyasi amaçlarla "Ermeni Birlikleri" kurma faaliyetlerine hız verildi. Bunlar Ermeni ve Rus subaylarının komutasında, Rus silahları ile donatılmış olarak, işgal altındaki Russahasında görev almak üzere idiler. Bu durum, Türk ahali için gerçekten endişe verici idi. Bilindiği gibi 7-8Kasım (1917) gecesi Bolşevikler bir darbe ile Rus hükümetini devirdirler ve iktidarı ele aldılar. 8 kasım 1917 de yayınladıkları Barış Dekreti9 ile " ilhaksız ve tazminatsız bir barış"istediklerini bütün dünyaya ilan ettiler. Son derece makul ve insancıl gö- rülen bu istek, hattı zatında Rusların batıda Almanlara kaptırdıkları topraklara yeniden kavuşmayı amaçlıyordu. Yoksa doğuda, savaşın başından beri Rus birliklerince işgal olunan Türk topraklarını bo- şaltmak gibi bir iyi niyet gösterisi olmadığı daha sonra anlaşılacaktır. Nitekim Mart 1917'denitibaren Doğu Cephesi'nde Rus birlikleri çökmüş ve Rus askerleri ihtilal havası içerisinde savaşmak istemediklerini açıkça söylemeye başlamışlardı. Yani Rusya Doğu Anadolu'da işgal ettiği Türk topraklarını elde tutabilecek durumda bulunmuyordu. Bu sebeple Ermenileri silahlandırdılar ve teşkilâtlandırdılar. İttifak Devletleri ile Ruslar arasında 20 Aralık 1917'de Brest Litovsk'ta baş- layan barış görüşmelerinin ilk devresinde Rusların bu niyeti açıkça belli oldu. Brest-Litovsk görüşmelerinin 7 ocak 1918 de açılan ikinci devresinde müzakereler devam ederken, 13 Ocak 1918'de Petrograd'da Pravda gazetesinde, Lenin ve Stalin imzalı "13 Nolu Dekre" diye ünlü bildirge yayınlandı. Halk Komiserleri Sovyeti tarafından ilan edilen Ermenilerle ilgili bu bildirgenin esası şuydu:"Milletlerin kendi mukadderatını kendi tayin hakları" formülü tatbik edilecek, Bolşeviklerin tabiri ile "Türk Ermenistanı" nda, yani Doğu Anadolu Bölgesinde referandum (Halk oylaması) yapılacaktır. Bunu temin maksadıyla adı geçen bölgede derhal bir Ermeni Halk Milisi kurulacak, Türk Hükümeti tarafından Savaşın başında görüşülmüş ve türlü sebeplerle şuraya buraya dağılmış Ermenilerin yerlerine dönmeleri sağlanacaktır." Ermeniler, pekâla biliyorlardı ki nüfuslarının tamamını bu bölgeye toplasalar bile çoğunluk teşkil edemeyecekler ve yapılacak referandumda dahi lehlerine sonuç alamayacaklardır. Bu durumda en pratik çözüm bölgedeki Türk unsurunu azaltmaktır. Bu maksatla Türkleri katletmeye giriştiler, türlü vesilelerle onların bölgeyi terk etmelerinisağlamaya çalıştılarbuydu ve bu soykırımın günahı da Ermeniler kadar "13 Nolu Dekreyi" yayınlayan, bununla gerçekte kendilerine çıkar sağlamaya çalışan Rus Bolş- eviklerine aitti. Nitekim Ermenilerin farkında olmadıkları bir husus vardı: Rusların asıl amacı, Ermenilere yurt kazandırmak değil, Ermeniler vasıtasıyla DoğuAnadolu'ya el koyup, buradan İskenderun Körfezi'ne inmek veAkdeniz'e ulaş- maktı. Bu, Çarların geleneksel politikaları idi ve bugün dahi değişmediği rahatlıkla söylenebilir. Ermeniler, Rusya'daki yeni Bolşevik idarenin bu siyasetinden yararlanarak Doğu Anadolu'daki Rus işgalindeki bölgelerde hakim olmak ve sonuçta bağımsız Ermenistan'ı kurmak için harekete geçtiler ve Rusların siyasetine destek verdiler. Aralık 1917'de Batı
Ermeni Bürosu, düzenlediği konferansla bir milis teşkilatı kurma planlarını kabul etmiş ve bir"SavunmaKonseyi" oluş- turarak komutanlığa Zavriyev'in çabalarıyla11RusKafkas OrdusuKomutanlığınca tümgeneralliğe yükseltilenAntranik seçilmiştir.Bu sıradaRuslar tarafından bir Ermeni Kolordusu kurulması kabul edilmiş ve başına Tovmos Nazarbekyan getirilmiştir. Etrafına topladığı gönüllülerle DoğuAnadolu'da savunmasız halka bü- yük katliamlar yapan Dro (DiostomatKanoyan), Nazarbekyan'a yardımcı oldu. Kolordu; her biri dört piyade alayından oluşan GeneralAreşov'un komuta ettiği birinci ve Albay Zilikov'un komuta ettiği ikinci tümenlerile üç tugaydan olu- şanAntranik'inüçüncü tümeni ve Albay Korganof komutasındaki birtek süvari alayından oluşmaktaydı veRus ordusundaki Ermeni askerlerden ve diğer gönüllülerden 35 bin kişi toplanmıştı. Ocak 1918'de Nazerbekyan'ın tümenleri, Erivan'dan Van ve Erzincan'a kadar bölgelerin belli başlı yerlerini işgal ettiler. Bundan başka bölgedeki Ermenilerden Van, Erzincan ve Erzurum'da çeteler oluşturulmuştu. Erzurum'a büyük önem veren Ermeniler, Rus ordusunun çekilmeye başlamasıyla yönetimi ele alarak "Ermeni Asker İttihadı" adını verdikleri bir yönetim oluşturdular ve Ocak 1918'de Bulgar Ermenilerinden olan Albay Torkom Erzurum Merkez Komutanı tayin edildi. Bu sırada bütün Rus depolarındaki silahlar, cephane ve erzak Ruslartarafından Ermenilere teslim edildi. Brest-Litovsk Antlaşması gereğince Rus Ordusu Doğu Anadolu'dan çekilirken bütün silah, cephane, erzak ve teç- hizatlarını bölgede bulunan Ermeni Taşnak Çetelerine bı- raktı. Türkiye'de birçok kaynakta bu durum ifade edilmesine karşın, bunun ne kadar fazla olduğu konusunda en önemli bilgiler, Antranik Çelebyan tarafından yazılan "Antranik Paşa" adlı, 2003 yılında Türkçeye de çevrilerek yayımlanan eserde bulunmaktadır. Adı geçen eserde Rusların çekilirken Ermenilere bıraktığı silah, cephane, teçhizat ve erzaklarla ilgili aşağıdaki bilgiler verilmektedir: 1- Cephane: Rus ordusu Batı(Türk) cephesini terk ettiğinde yaklaşık olarak üç bin top, üç bin mitralyöz, bir milyon mermi, yüz bin kişilik giysi, yüz bin kişi için erzak, yaklaşık on beş-on yedi bin at, yaklaşık bir milyon bomba ve şarapnel, yüz bin tüfek, insan ve yük taşımayla ilgili pek çok araç ve yedek parçalarıylave diğer çeşitli araç-gerekler, yani Rus Ordusu Kafkasya cephesinde kendi tüm cephane ve erzakını bırakmıştı. Ruslar tarafından Ermeni kuvvetlere bırakılan cephanenin bolluğu hakkında diğer bir şahitlik ise şöyledir: 1918 yılının başlarında Erzurum'daki Ermeni Askeri Birliği Başkanı Dikran Ağamalyan, Kiğılı Mihran Turikyan'a, bir grup gönüllüyü alıp Erzurum'un güney-batı- sındaki Kiğı cephesine gönderir. Rusların bıraktığı cephane depoları ve cephaneyi Ermeni gönüllü birlikleri gelene kadar savunmaları emrini verir. Ağamalyan, Turikyan'a;"Dikran Yoldaş ne kadar gücün varsa topla ve ilk fırsatta Kiği cephesine gidin, birkaç gün içerisinde Rus askerlerinden kalanlarda Kiği'yi ve cephaneliği bırakıp gidecek. Bizden devredecekleri adam istiyorlar" der. Mihran Turikyan kırk beş gönüllünün başında Kiği'nin yolunu tutar. O şöyle anlatmaktadır: "...Kiği'nin tüm cephesini ve baş depolarını oluşturan Başköy'e ulaştık. Müthiş bir cephanelik bulunmaktaydı. Top ve el bombalarının sayısı insanı dehşete düşürebilecek kadar çoktu. Mermilerin sayısı ise bizim imzaladığımız belgelerde dört-beş milyondu. Dağ gibi yükselen buğday ve yağlardan ayrıca sayılamayacak miktarda konserve stoklarından bahsetmeyi bırakalım. Resmi Rus şahsiyetleri bizleri bekliyorlardı. Depoları devraldığımıza dair belgeyi imzaladıktan sonra bir dakika bile beklemeden uzaklaştılar. Ermeniler kendi tarihleri boyunca bu kadar çok cephaneyi görmemiş, Türklerde kendi tarihleri boyunca 1918 yılındaki gibi askeri ve ekonomik açıdan bu kadar acınası bir duruma düşmemişti. 2- Erzak: Ruslar bize 100 bin kişilik yiyecek bırakmıştı. General Antranik'in değerlendirmesine göre, bu yiyecek cömertçe kullanılsa altı ay, eğer ekonomik kullanılırsa bir yıl yetebilirdi."Rusların Ermeni çetelerine bırakmış olduğu 100 bin kişilik orduyu donatacak bu silahlar, cephedeTürk ordusuna karşı kullanılmaktan ziyade, esir konumundakisavunmasız Türk kadın, çocuk ve yaşlılarına karşı kullanılmış ve yüz binlerce masum, savunmasız Türk, bütün insani değerlerini yitirmiş Taşnak çeteleritarafından bu silahlarla katliama uğratılmışlardır.Kısa birsüre sonra RusKafkas OrdusuKomutanı General Ode- şelidze, Tarkom'u görevinden alarak Fransız asıllıAlbay Morel'i"Birinci Müstakil Ermeni Livası" adıyla oluşturulan birliğin komutanlığına ve Erzurum garnizon komutanlığına atarken, Batı ErmenileriKonseyi de Antranik'i Erzurum'a gönderme kararını vermişti. Antranik yanında Dr. Yakob Zavriyev'le birlikte 2 Mart(16 Şubat) 1918'de Erzurum'a gelerek, Albay Morel'den Erzurum'un idaresini devralmıştır. Antranik geldiğinde Erzurum'da şu Ermeni kuvvetleri vardı: DikranAğamalyan, Ermeni Askeri Birliği ve Doğu Ermeni Ulusal Konseyi'nin Erzurum Şubesi Başkanı, askeri cephaneliklerinin genel yöneticisi idi. Torkom'un Birliği, Murad'ın Subay Alayı, Kiğı Birliği, Babert Birliği, Moskova ErmenileriKomitesi yetkilisi, bunun özel kuvveti.
*Prof. Dr. Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Tarih Eğitimi Anabilim Dalı- Palandöken Belediyesi Beyazşehir Dergisi
