Ebu'l Vefa Buzcanî kimdir?
Tarihin akışını değiştiren ve bilime hizmet eden İslam alimlerini tanıtmaya devam ediyoruz. Bugün kaleme alacağımız, ilim deryası büyük alim matematikçi ve astronomi bilgini Ebu’l Vefa Buzcani. Liselerde tüm öğrencilerin korkulu rüyası tanjant kotanjant ve sinus kosinüs denklemlerini kuran büyük matematikçi.
Onuncu yüzyılda, İslam aleminde yetişmiş büyük matematik ve astronomi alimi, ismi Muhammed bin Yahya bin İsmail bin Abbas'tır. 10 Haziran 940 (H.328) tarihinde Horosan'ın Buzcan kasabasında doğdu. Bu yüzden Ebü'l-Vefa Buzcani diye meşhur oldu. 1 Temmuz 988 (H.388) tarihinde Bağdat'ta vefat etti. İlim tahsiline amcası Ebu Amr Mugazili ve Ebu Yahya bin Kanib'in yanında başlayan Ebü'l Vefa, on dokuz yaşında Bağdat'a gitti (959). Ölümüne kadar burada ilim ile meşgul oldu. Şerefüddevle'nin sarayında yaptırdığı rasathanede çalışan alimIer arasında yer aldı. Matematik baş ta olmak üzere, ömrünün büvük kısmını astronomik gözlemler yapmak, eser telif etmek ve ders vermekle geçirdi.
Tanjant ve kotanjant çizelgeleri
Ebu'l Vefa, yıldızların eğimlerininin kesin ve doğru bir şekilde ölçülebilmesi için bir duvar oktantı geliştirdi. Bundan başka trigonometri çizelgelerinde hesaplamalar yapmak için gelişmiş metotlar üretti ve küresel trigonometrideki bazı problemlerin çözümü için yeni yöntemler keşfetti. Astronomik gözlemler için sinüs (ceyb) ve tanjant (zıl) değerlerini gösteren çizelgeleri on beşer dakikalık açı aralıklarıyla hesapladı. Ünlü matematikçi El-Mervezi'nin de buna benzer çizelgeleri olduğu bilinse de onun çizelgeleri tanjant ve kotanjantı yayın fonksiyonu olarak vermediği gibi, Ebu'l Vefa'nın çizelgeleri kadar sağlıklı değildir.
Onun matematiğe kazandırdığı bu yenilikleri, Avrupa'da ancak beş yüzyıl kadar sonra Alman bilgini Johann Müller (1436-1476) tarafından ilk defa ortaya atılıp kullanılabildi. Ebu'l Vefa'nın matematik tarihinde ortaya koyduğu ilk trigonometrik özdeşliklerden bazıları şunlardır:
sin(a + b) = sin(a) cos(b) + cos(a) sin(b)
cos(2 a) = 1 - 2sin^2(a)
sin(2 a) = 2sin(a) cos(a)
Küresel trigonometride sinüs teoremini açıklamıştır:
frac{sin(A)}{sin(a)} = frac{sin(B)}{sin(b)} = frac{sin(C)}{sin(c)}
Ebu'l Vefa, Habeş el Hasib ve El Mervezi gibi önemli matematikçileri izleyerek tanjant ve sekant fonksiyonlarını tanımladı. Sekant kaşifi olarak genellikle Kopernik bilinirse de ünlü bilim tarihçilerinden Monte Candon ve Carra de Vaux'un araştırmaları sonucu bu buluşun Ebu'l Vefa'ya ait olduğu tespit edilmiştir.
Dört bilinmeyenli deklemi ilk çözen alim
Trigonometrinin yanında cebir ilmi üzerinde derinlemesine çalışmalarda bulunan Ebu'l Vefa o zamana dek bilinmeyen dördüncü dereceden denklemlerin çözümünü gerçekleştirdi.
X^4 + pX^3=r denklemini çözerken y^3 + axy + b = 0 ve X^2 - Y = 0 koniklerinin kesişmesinden istifade etti. Eski Yunanların ve Hintlerin çözemediği birçok problemi geometrik yollarla çözmeyi başardı.
Yarın Ebu'l Vefa'nın çalışmalarına kaldığımız yerden devam edeceğiz.
