VF kat sol
VF kat sağ

10 Şubat 2021

​CHP DÖNEMİ'NDE AYDIN-İKTİDAR İLİŞKİLERİ (1)

Giriş: “Her rejim kendi burjivasını yaratır” ifadesi şüphesiz aydınlar için de geçerli. Rejimler, bir menfaat odağı olarak tecessüm etmiş halleriyle iktidarlar, çağlar boyunca menfaat takipçilerinin cazibe merkezi oldular. Hal böyle olunca gerek iktidarlar tarafından sunulan nimetten pay almak, gerekse aldığı payın devamlılığını sağlamak gayesiyle, az rastlansa da bir vefa borcu ödemek endişesiyle kapıkulu aydın tipleri her rejimin vazgeçilmez bir motifi haline geldi.

1923 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nde de benzeri gelişmeler sosyolojik bir çerçevede ortaya çıkmış kimi eski, kimi yeni yetme aydın, iktidarla aydın onuruyla bağdaşmayacak ilişkilere girmişti. İktidar da bu bağlılığı karşılıksız bırakmamış, aydınlarına sürekli iktidarın muhtelif nimetlerini sunarak ödüllendirmiştir.

ABD’nin ilk büyükelçisi her ne kadar “sinir verici” olarak nitelese de, Ankara’da basın yayın organları başta olmak üzere bir tanrılaştırma kampanyası doludizgin sürüyor, bunun bayraktarlığını da dönemin aydınları yapıyorlardı. 05.08.1935 tarihli Cumhuriyet Gazetesi o gün gelinen boyutu şu ifadeyle özetliyordu: Atatürk yarım ilahtır. Türklerin babasıdır. Hiçbir devlet şefinin hayatında bu kadar heykel dikilmemiştir.

CHP’nin uzun süre umumî katipliğini yapan Recep Peker, Ülkü Dergisi’nde yazdığı bir yazıda bu süreci şu cümlelerle açıklıyordu: “Millî Şeflerin hükümlerine candan uyan ve inanan disiplinli bir cemiyet kurma sevdasındayız.” (1)

Halbuki bir ülkede aydın onuruna sahip kişilerin bu tür gelişmeler karşısında yapacağı çok şey vardı. Ancak bunu yapabilmek için Yargıtay 4. Hukuk Dairesi’nde bir dönem başkanlık yapan Dr. Bilal Kartal’ın tarif ettiği aydınlardan olmak gerekiyordu. Dr. Kartal, aydını şöyle tarif ediyordu: Düşünen, üreten, bu değerleri karşılık beklemeden tüm insanlığa sunan kişidir aydın. Hiçbir olgu onu yanlı düşünmeye itemez ve zorlayamaz. O inandığı ve doğru bildiği için açıkladığı biçimde düşünür. Birilerini kötülemek, birilerine yaranmak için düşüncelerini değiştirmez.. (2)

Sinir Bozucu Tanrılaştırma

ABD’nin ilk Ankara Büyükelçisi John Grew, sonraki yıllarda kaleme aldığı hatıralarında o günkü Ankara’da hakim olan havaya “basında ve başka yerlerdeki tanrılaştırma davranışları” (3) şeklindeki vurgusuyla dikkat çeker. Gerçekten de o günlerde basında ve bazı devlet makamlarında görev yapan bazı aydınlar gerek sistem ve gerekse sistemin kurucuları hakkında artık ölçünün iyice dışına çıkmış yüceltmeler yapmaktadırlar. Behçet Kemal Çağlar, Aka Gündüz, Kemalettin Kamu, F. Nafız Çamlıbel, Ö. Bedrettin Uşaklı, Y. Ziya Ortaç, O. Seyfi Orhon bunlardan bazılarıdır.

Tek parti dönemi aydınları ile iktidar arasındaki ilişkiyi anlamak için aşağıda yayınlayacağımız listeye kısaca bir göz atmak yeterli.

            •           Aka Gündüz : 1932 - 1946 yılları arasında milletvekili olarak atandı.

            •           Nurullah Ataç : Basın Yayın Umum Müdürlüğü, TDK yayın başkanlığı yaptı. 1945 yılında Cumhurbaşkanlığı mütercimliğine getirildi.

            •           F. R. Atay : 1922 yılında milletvekili olarak atandı.

            •           F. Ahmet Aykaç : 1927 - 1938 yılları arasında Elazığ milletvekili atandı.

            •           Ahmet Rasim : 1927 - 1932 yılları arasında İstanbul milletvekili atandı.

            •           İ. Hakkı Baltacıoğlu : 1942 - 1946 yıllarında Afyon ve Kırşehir milletvekili olarak   atandı.

            •           Tahsin Banguoğlu : 1943 yılında Bingöl milletvekili olarak atandı.

            •           Selahattin Batu : 1942 - 1946 yılları arasında Çanakkale milletvekili olarak atandı.

            •           Y. Kemal Beyatlı : 1923’te Urfa milletvekili atandı. 1935 - 1942, 1943 - 1946  yılları arasında da Tekirdağ ve İstanbul milletvekili olarak atandı. Varşova, Madrid ve Kabil’de büyükelçi olarak bulundu.

            •             B. Kemal Çağlar : 1941 - 1947 yılları arasında Erzincan milletvekili olarak atandı.   

            •             F. Hüsnü Dağlarca : Basın Yayın Genel Müdürlüğü, Turizm Genel Müdürlüğü ve Çalışma Bakanlığında İş Müfetttişliği yaptı.

            •             A. Muhip Dranas : Çocuk Esirgeme Kurumu Müdürlüğü, Anadolu Ajansı Yayım Kurulu Üyeliği, İş Bankası Yönetim Kurulu üyeliği yaptı.

            •             Celal Sahir Erozan : 1928 yılında Zonguldak milletvekili atandı.

            •             Sadri Ertem : 1939 - 1943 yıllarında Kütahya milletvekili atandı.

            •             M. Şevket Esendal : 1920 - 1924 yılları arasında Azerbaycan’da büyükelçilik yaptı. İran, Afganistan ve Rusya’da aynı göreve devam etti. 1941 - 1945 yılları arasında CHP Genel Sekreterliği görevinde bulundu.

            •             İ. Alaaddin Gövsa : Milletvekili ve Ziraat Bankası Yönetim Kurulu üyesi olarak atandı.

            •             R. Nuri Güntekin : 1939 - 1943 yılları arasında milletvekili atandı.

            •             H. Rahmi Gürpınar : 1936 - 1943 yılları arasında milletvekili atandı.

            •             Abdulhal Şinasi Hisar : Dışişleri Bakanlığı’nda çalıştı. Balkan Birliği Cemiyeti Genel Sekreterliği’ne atandı. Devlet kademelerinde görev aldı.

            •             Kemalettin Kamu : 1939 - 1943 yıllarında Rize ve Erzurum milletvekili olarak atandı.

            •             Y. Kadri Karaosmanoğlu : 1931’de Manisa milletvekili olarak atandı. Çeşitli ülkelerde elçilik yaptı.

            •             M. Fuat Köprülü : 1934 yılında Kars milletvekili atandı.

            •             B. Sıtkı Kunt : 1939 - 1946 yılları arasında Hatay milletvekili atandı.

            •             A. Sırrı Levent : 1940 - 1946 yılları arasında Aydın milletvekili atandı.

            •             O. Seyfi Orhon : 1946 yılında Zonguldak milletvekili atandı.

            •             Y. Ziya Ortaç : 1946 yılında Ordu milletvekili atandı.

            •             İ. Hakkı Sevük : 1943 - 1946 yılları arasında Sinop milletvekili atandı.

            •            H. Suphi Tanrıöver : Saruhan milletvekili olarak atandı. İki kez Milli Eğitim Bakanlığı görevinde bulundu. Uzun süre Bükreş’te büyükelçilik yaptı.

            •             Abdulhak Hamit Tarhan : 1928 yılında İstanbul milletvekili atandı.

            •             A. Kutsi Tecer : 1942 - 1946 yıllarında Adana ve Urfa milletvekili olarak atandı.

            •             Ö. Bedrettin Uşaklı : 1943 yılında Kütahya milletvekili atandı.

            •             R. Eşref Ünaydın : Afyon milletvekili ve Büyükelçi olarak atandı.

            •           H. Cahit Yalçın : 1939 - 1950 yılları arasında İstanbul ve Kars milletvekili olarak atandı.

            •             M. Emin Yurdakul : Urfa ve İstanbul milletvekili atandı.

            •             Ziya Gökalp : Diyarbakır milletvekili olarak atandı. (4)

 

Seçilmediler, Atandılar

Dikkat edilirse listede milletvekili olarak gözüken aydınlar için “atandı” ifadesini kullandık. Bilindiği üzere Tek Parti dönemlerinde meclisi oluşturan milletvekili o dönemde iktidarda bulunan Halk Fırkası tarafından atanıyordu. Bu dönemde TBMM’nde uzun yıllar aynı kişiler mebusluk yapmışlar, bir yerde Meclis’in ‘gediklileri’ olmuşlardır. Öyle ki mebusluk adeta asker-sivil-bürokrat kesimler için bir geçim kaynağı olmuştur. TBMM adaylarının tesbiti ve seçim sırasında uygulanan esaslar nedeniyle Millî Şef Dönemi’nde TBMM, seçilmiş üyelerden oluşan bir meclis yerine ‘tayin edilmiş’ kişilerden oluşan bir meclis manzarası göstermiştir. (5) Atama yoluyla oluşturulan bu meclis sağlıklı işleyen bir demokratik organ olmaktan çok, alınan kararları onaylayan bir topluluk özelliği arzediyordu. TBMM’de mebuslar eleştiride bulunmaz olmuşlardı. Oylamalarda aykırı oylara rastlanamamaktaydı. Örneğin, 1930 yılının mayıs ayında TBMM’den geçen yetmişbeş yasanın tümü de oybirliğiyle kabul edilmişti. (6)    (Devam edecek)