“Lisanımızdaki Arabi kelimeleri ihraç edeceğiz” derken ne kadar trajikomik duruma düştüğünü fark edemeyen İsmet İnönü, Arapça kökenli ismiyle müsemma olaydı da kendisine ‘günahsız’ diyeydik. Maalesef adaların da İzmir’e ne kadar yakın olduğunu fark edemediği(!) için bunu diyemiyoruz. Fakat konumuz zaten bu değil. Ben, lisanı sadeleştirme çabasının manayı da çoraklaştırdığı gerçeğiyle ilgili bir iki söz eyitmek istiyorum.

Evet. Söz, eyitilirdi eskiden. Yani söz söylemenin temeli eylemekti, yapmaktı. Dolayısıyla yapmadığınız şeyin sözünü söylemezdiniz. Eylediğinizi dillendirince sözünüzün tesiri olurdu. İşte lisanımızdaki Arapça kelimeleri atmak şöyle dursun, öz Türkçe’den de olduğumuzu gösteren bu örnekteki gibi daha pek çok ufuk açıcı incelikler saklı dil denizinin dibinde. İyice dibin dibini görmeden dilin dibini bilin derim. Bilelim.

‘Ir’ veya ‘yır’ diye bir kelimemiz var. Bakmayın siz Word’ün hatalı deyip altını kırmızıyla çizdiğine. Bu kelime gerçekten ilginç. Geçenlerde Yunus Emre dizisini tekraren izlerken farklı bölümlerde birkaç kez kullanıldı ve merakımı celp etti. Bugün hala Anadolu’nun köylerinde kısmen kullanılıyor. Kubbealtı lügatte ‘nağme’ diye geçen bu kelimemiz, ekler ve türevleriyle engin bir tefekkür dünyası sunuyor.

‘Ir-mak’ kelimesi mesela. Denize dökülmesi şartıyla bir akarsuya ‘ır-mak’ deriz. Ve ır-mak akarken bir ses, bir ‘nağme’ çıkarır. Denize kavuşana kadar bu nağme devam eder. Anadolu’da yaşayan ‘türkü ırlamak’ tabiri de uzaktaki sevdiğine kavuşmak isteyen âşığın ‘nağme’lerinden başka bir şey değildir. Dizide de Allah’a kavuşmak isteyen dervişler, Anadolu’dan Hoy’a epey uzak yoldan gelen Yunus Emre’ye kendisinin ilahisini ırlıyorlardı.

Uzak deyince de hemen ‘ır-ak’ kelimesini hatırladık sanıyorum. Uzak anlamındaki ‘Ir-ak’ kelimesi de ‘ır’la yani ‘nağme’yle bağlantılı. Dağdan denize yani uzağa, ırağa akar ırmak bin bir nağmeyle. Âşık gurbette yani uzakta, ıraktadır ve hasret nağmeleri ırlayıp durur. Irak ülkesinin adı, uzak memleket olduğu için Irak’tır. Ve biz ‘Mum kimin yanan Kerkük’ türkülerinden biliriz Irak’ı. Ayrıca musikimizde de gayet ağır başlı bir ırak perdesi vardır. "Hasretle tamâm nâle döndüm sensiz" mısraıyla başlayan yürük semâisi… Ve tabi, “Estergon kalesi su başı durak / Kemirir gönlümü bir sinsi firak / Gönül yâr peşinde yâr ondan ırak”ı da unutmamak lazım. Bunları hatırladıkça ‘ıra’mız şekilleniyor. Ira yani karakter. Irladığımız türküler, ıramızı ırmak gibi ırgalar.

Bazen de ‘yır’ şeklinde karşımıza çıkan bu kelime, kimi yörelerde ırmak yerine kullanılan ‘yırmak’ ifadesinde ses bulur. Hatta bu kullanım, ‘yır-t-mak’ ve ‘a-yır-mak’ kelimelerinde farklı bir yönüyle daha karşımıza çıkar. Su, toprağı ‘yırtarak’ ve ikiye ‘ayırarak’ ırmak olur ve denize ulaşır. Iraklık ise âşığı sevdiğinden ayırır ve bu ayrılık su gibi akan bir nağmeye, ır’a dönüşür. Türkü de aslında gönülden ayrılır da ırlanır, söylenir. Bu sözler bir çift yaşlı gözden ırmak olur akar.

Biz konudan daha fazla ıramadan, sadede gelelim.

Şu yaptığımız küçücük düşünme denemesi bile kelimelerimizin köklerine indiğimizde nice denizler çıkarıyor karşımıza. Her biri farklı bir mana ırmağıyla beslenerek varlığını sürdürmeye çalışan denizler. Çalışan dedim çünkü maalesef ilgilenmiyoruz onlarla. Günü kurtarmaya yarayacak birkaç yüz kelimeyle güya başarı hayalleri kuruyoruz. Başarmak hayal etmekle olur, hayal ise kelimelerle kurulur. Düşünemeyen hayal edemez. Kelimesi olmayan, düşünemez.

İşte ne olduysa yine lisanın orasını burasını kurcalamaktan oldu. Durduk yere trajikomik fikirler türetildi. Dilin doğal seyrine müdahil olundu ve gelişme sekteye uğradı. O halde şunu diyelim; İsmet İnönü bugün yaşasa, lisanımızdan Arabi kelimeleri ihraç etmekle uğraşmazdı çünkü zaten lisan kalmadı.

Ey dildeki Molla Kâsımlar, Allah sizin ‘tanrısal ödenti’nizi artırsın emi(!).