Ecdadımız zamanın kıymetini bilirlerdi.
Eskiler saatinize ve sıhhatinize dikkat edin demişler. İstanbul fethinden çok kısa bir süre sonra Fatih Sultan Mehmet’da zamana çok önem veriyordu. bilim insanı Ali Kuşçuyu İstanbul’a davet ederek İstanbul’un aynı zamanda bilim merkezi olması için de çalışma yapmasını istiyordu. Ali Kuşçu’nun da ilk yapığı Fatih Cami’nin minare kaidesine güneş saati yapmak oldu. İstanbul’da birçok camide güneş saatleri vardır. İşte adım adım gezerek bizde İstanbul’da bulunan güneş saatlerinin izlerini bulduk. Güneş saatlerinin hikâyesi şöyle:
Kaynaklarda verilen bilgilere göre, bilinen ilk güneş saatini
Mısırlılar icat etti. Güneş saati, zamanı Güneş'in konumuna göre ölçmeye
yarayan alettir. İstanbul’da zaman konusu ile özel olarak ilgilenen ve adına
Muvakkithane denilen müesseseler vardı.
Muvakkithaneler, Osmanlı İstanbul’unda namaz vakitlerinin, Ramazan
ayının başlangıç ve bitişinin, sahur vakitlerinin ve zaman ile ilgili benzer
dini ihtiyaçların hassas ölçümlerle hesaplandığı kurumlar olmuştur. İlk
muvakkithane 1470’lerde faaliyete geçen Fatih Camii muvakkithanesidir. Muvakkithanelerinde
âdet olduğu üzere burada da Ramazan imsakiyesinin dış duvara asıldığı ve
civarda yaşayan ve çalışan insanların iftar ve sahur planlarını bu imsakiyelere
göre yaptığı bilinir. Evliya Çelebi'nin aktardığına göre muvakkithane
saatlerinin çok dakik olmasından dolayı Bayezid Camii Muvakkithanesi şehirdeki
en şöhretli muvakkithaneydi. Bu ilk örneklerin yanında İstanbul'da pek çok
muvakkithane bulunmaktaydı. Özellikle Teşvikiye Camii, Yavuz Selim Camii,
Şehzade Camii, Eminönü Camii bahçeleri içerisinde bulunan yapılar ve pek çok
mahallede rastlanabilecek muvakkithaneler İstanbul'un bu yapılar bakımdan
zengin olduğunu göstermektedir.
GÜNEŞ SAATLERİ NASIL
ÇALIŞIR?
Genel olarak rastlanan yatay güneş saati tasarımlarında dikey olarak
yerleştirilmiş bir çubuğun gölgesi, yatay yerleştirilmiş bir yüzeyde günün
saatlerini gösteren kadrana düşer. Güneş gökyüzünde ilerledikçe çubuğun ucunun
saat üzerinde bıraktığı gölge, farklı saat çizgilerine denk gelecek şekilde
hareket eder. Bu tasarımlarda çubuğun Dünya'nın dönme eksenine hizalanması
gerekir. Dolayısıyla bu tür güneş saatinin doğru zamanı göstermesi için çubuğun
manyetik kuzeyi değil, coğrafî kuzeyi gösteriyor olması gereklidir. Ayrıca
çubuğun yatay düzlemle yapacağı açı, saatin bulunduğu coğrafî enleme eşit
olmalıdır. Yine de bu iki özelliğe sahip olmayıp farklı ilkeler çerçevesinde
çalışan güneş saatleri de tasarlanabilir. Bu saatler bir dairenin ortasına
çubuk konularak ve pusula yardımı ile (her yerde Kuzey’i göstermesi lazım) her
saat gölgenin düştüğü yere işaret konularak yapılabilir. Ama bulutlu günler, gece
gibi etkenler bu saat türünü kullanışsız kılacaktır.
ANADOLU’DA İLK GÜNEŞ SAATİ KONYA’DA
Anadolu’da bilinen en eski güneş saati (1409) Konya Hacı Hasan Mescidi’nde
bulunmakta ve onu Topkapı Sarayı’ndaki Fâtih Sultan Mehmed devrine ait yatay
bir güneş saati takip etmektedir. Fetihten XVIII. yüzyılın sonlarına kadar
İstanbul’da çeşitli binalara, özellikle camilere oldukça ayrıntılı ve
kullanışlı güneş saatleri yerleştirilmiş, mekanik saatlerin yaygınlaşmasıyla
revaçtan düşmelerine rağmen Osmanlı Devleti’nin son zamanlarına kadar da bu
saatleri çizen kişiler eksik olmamıştır; bu ustaların son temsilcisi ressam ve
muvakkit Ahmed Ziya Akbulut’tur (ö. 1936).
MEKANİK SAAT GELSE DE
GÜNEŞ SAATLERİ UNUTULMADI
Mekanik saatlerin yaygınlaştığı 18.
ve 19.yüzyıllara kadar muvakkitlerin kendi imal ettiği gözlem ve hesap
aletlerini kullanarak yaptıkları astronomi hesapları, vakit tayininin yegâne
kaynağı olmuştur. Mekanik saatlerle birlikte vakit ölçümlerine bağımlılık azalmıştır.
Bu süreçte mekanik saatlerin doğru zamanı gösterip göstermediğinin denetlenmesi,
muvakkitlerin görevleri arasına girmiştir. Ayrıca muvakkitlerin namaz vakitleri
için yaptığı hesaplamalar da sürmüştür. Zira mekanik saatler, zamanı doğru
gösteriyorsa da namaz vakitleri için takvim oluşturma zorunluluğu devam
etmiştir. Bu nedenle 18. yüzyıldan itibaren Osmanlılarda muvakkithaneler daha
önce olmadığı kadar popüler hâle gelmiştir ve bu yüzyıllarda hemen her semte
birden fazla muvakkithane yapılmıştır. Ayasofya’da inşa edilen ve günümüze
ulaşan muvakkithanenin, Sultan Abdülmecid zamanında Ayasofya’da Fossati Kardeşler
tarafından 1846-49 yılları arasında gerçekleştirilen geniş çaplı tamir sonrasında
inşa edildiği bilinir. Nitekim 1853 tarihli bir belgeye göre muvakkithanenin
yapımına Mısırlı Yani Kâhya’nın nezaret ettiği bildirilmiştir.
MİNARESİNİN ALEMİNDE
GÜNEŞ SAATİ OLAN CAMİ
Camii Şerifin Banisi Muhaşşi (haşiyeci) Sinanüddin Yusuf Bin Hüsamüddin
Efendi’dir. Muhaşşi Sinan Camii (1574), Anadolu Hisarı, Camii sokakta, Göksu
Deresine bakan bir tepe üzerinde bulunmaktadır. Bu Camimizin bir özelliği ise
Güneş saatli minare âlemi, olması… Ayrıca diğer camilerden farklı olarak
“Çeşmesi” Caminin, minaresinin kaidesi olmuş.
FATİH CAMİNİN MİNARESİNDE GÜNEŞ SAATİNİN SIRRI
Ali Kuşçu, burada Fatih Külliyesi’nin programlarını hazırlamış, astronomi ve
matematik dersleri vermiştir. Ayrıca İstanbul’un enlem ve boylamını ölçmüş ve
çeşitli Güneş saatleri de yapmıştır. Ali Kuşçu’ nun medreselerde matematik
derslerinin okutulmasında önemli rolü olmuştur. Verdiği dersler olağanüstü
rağbet görmüş ve önemli bilim adamları tarafında da izlenmiştir. Ali Kuşçu’nun
astronomi ve matematik alanında yazmış olduğu iki önemli eseri vardır.
Bunlardan birisi, Otlukbeli Savaşı sırasında bitirilip zaferden sonra Fatih’e
sunulduğu için “Fethiye” adı verilen astronomi kitabıdır. Eser üç bölümden
oluşmaktadır. Birinci bölümde gezegenlerin küreleri ele alınmakta ve
gezegenlerin hareketlerinden bahsedilmektedir. İkinci bölüm Yer’in şekli ve
yedi iklim üzerinedir. Son bölümde ise Ali Kuşçu, Yer’e ilişkin ölçüleri ve
gezegenlerin uzaklıklarını vermektedir. Döneminde hayli etkin olmuş olan bu
astronomi eseri küçük bir elkitabı niteliğindedir ve yeni bulgular ortaya
koymaktan çok, medreselerde astronomi öğretimi için yazılmıştır. Ali Kuşçu’nun
diğer önemli eseri ise, Fatih’in adına atfen Muhammediye adını verdiği
matematik kitabıdır.
CABİR CAMİİ DUVARINDAKİ GÜNEŞ SAATİNİN
ÖZELLİĞİ
Cabir Cami ya da Atik Mustafa Cami, diye bilinen bu cami II. Bayezid ‘in
sadrazamı olup 1512’de Yavuz Sultan Selim’in idam ettirdiği Koca Mustafa Paşa
tarafından camiye çevrildiği kayıtlardan anlaşılmaktadır. Caminin dışında
bulunan, yekpare mermerden oyulmuş bir vaftiz teknesi 1922’de Arkeoloji
Müzesi’ne taşınmıştır. 1957’de Amerikan Bizans Enstitüsü, binanın güney cephesinde
badana tabakası altında fresko tekniğinde yapılmış bazı aziz resimlerine
rastlamışlardır. Bunlardan ikisi hekim asıllı azizlerden Ayios Kosmas ve Ayios
Damianos olarak teşhis edilmiştir. Diğeri ise melek Mikael’dir. Yine caminin
duvarında bir güneş saati vardır. Güneş saatleri güneş hareketlerine göre
tasarlandığı için genellikle güney duvarlarda görülmektedir. Dörtgen bir mermer
levhadan imal edilmiş olan bu güneş saatinin üst kenarında 1073 te (1662)
Mehmet Efendi tarafından imal edildiğini ve Hacı Oruç Ağanın hayratı olduğu
Arapça yazılmaktadır.
İSTANBUL’A İKİNCİ
GÜNEŞ SAATİ MURAT PAŞA CAMİİNDE
İstanbul Fatih İlçesi-Murat Paşa Semtinde bulunan yine kendi adıyla anılan
Murat Paşa Cami Vatan Caddesinin Aksaray girişi tarafında Aksaray-Metro girişindedir.
Camiyi yaptıran Has Murat Paşa, Fatih
Sultan Mehmet döneminde vezirlik yapmıştır. Son Bizans İmparatoru XI
Konstantin’inin yeğenidir. Eğer Konstantin ölmeseydi onun yerine Bizans
imparatoru olacaktı. Fetih’ten sonra Müslüman oldu ve Osmanlı ordusunda çok
önemli hizmetler yaparak şehit oldu. O dönemde İstanbul’a yeni gelen Türklerin
kalacakları yerleri olmadığı için kendilerine bir yer bulana kadar bu camide
kalıyorlar, üç gün boyunca burada yatıp kalkıyorlardı. Caminin içine
girildiğinde mihrap ve namaz kılma mahallinin oldukça yüksek olduğu görülür
bunun sebebi ise zaviye bölümü ile namaz kılma bölümünün ayrı ayrı olmasıdır.
Camiyi incelerken minareye dikkatlice bakıldığında minarenin
duvarında ezan vakitlerini gösteren bir güneş saati olduğunu görebilirsiniz. O
dönemde henüz saat olmadığı için İstanbullular vakitleri, bu güneş saatine
bakarak anlıyordu. İşte ikinci güneş saati Murat Paşa Camii’nin duvarına monte
edilerek bu şekilde İstanbulluların ezan vakitlerini öğrenmesi sağlanmıştı.
HEKİMOĞLU ALİ PAŞA CAMİNDEKİ GÜNEŞ SAATİ
Hekimoğlu Ali Paşa’nın kendi adına mimar Davud Ağa’ya yaptırdığı cami bir
başkadır. Bu camide diğer camilerde görmeye alışık olmadığımız, Ramazan ayının
son on günü girilen İtikâf odasından 3 tane bulunmaktadır. Caminin çinileri de
o dönemde Tekfur sarayında kurulan çini atölyesinde yapılmış çinilerdendir.
Yine caminin minaresinde güneş saati bulunmaktadır. Bu da pek çok camide
görülmez. Avluda su terazisi ve bir kuyu da bulunmaktadır. Hekimoğlu Ali
Paşa’nın idarede şiddetli olduğu ama cömert, akıllı, âlim, sağlam görüş sahibi,
tedbirli bir kişi olduğu belirtilmiştir. Otuz yılı aşkın yaptığı vezirlik
görevi sırasına tüm devlet ricalinin ve özellikle salatanatı sırasında görev
yaptığı padişahlar olan I. Mahmud ve III. Osman’ın hürmet ve itimadını
kazanmıştır.
TOPKAPI SARAYINDA BULUNAN YATAY GÜNEŞ
SAATİ
Bir kaidenin üzerindeki saate bakmak için dört basamaklı mermer bir
merdivene tırmanmak gerekir. Saatin doğu tarafında bulunan cetvelin altında
"Ameli Süleyman Katib-i evvel", yani Hazinenin birinci katibi
Süleyman tarafından yapılmıştır, ibaresi görülmektedir. Saatin batı tarafında
ise "Vaz-ül basıta fi zaman-ı Ebül-Feth Sultan Mehmet Han ve ceddede
Seyyid Abdullah Silahtar Sultan Selim bin Sultan Mustafa Han ebede mülkehu i lâ
âhirüd devran; Sene 1208 Şaban" yazılıdır. Bugünkü dile çevrilirse
"Bu güneş saati Fatih Sultan Mehmet devrinde yerleştirilmiş ve Sultan
Mustafa'nın oğlu Sultan Selim'in, hükmetme zamanları ahirete kadar uzansın,
silahtarı Seyyid Abdullah tarafından yenilenmiştir, sene 1794, Şubat/Mart"
ifadesi okunur.
İSTANBUL’DA BULUNAN
GÜNEŞ SAATLERİ
• Eski Şark
Eserleri Müzesindeki Güneş Saati
• Mermer
Kule Üzerindeki Saat
• Arkeoloji
Müzesindeki Güneş Saati
• Aya İrini
Güneş Saati
• Murat
Paşa Camii Minaresindeki Güneş Saatleri
• Fatih
Camii Minare Kaidesindeki Saat
• Yavuz
Selim Camiin İç Avlu giriş Kapısı Yanında
• Üsküdar
Mihrimah Sultan Camisindeki Güneş Saati
• Ferruh
Kethüda Camii Güney cephesi
• Edirnekapı
Mihrimah Sultan Camii
• Sultanahmet
Camiindeki 3 adet Güneş Saati
Topkapı
Sur İçi Kürkkçübaşı Ahmet Şmsettin Camii
• Hekimoğlu
Ali Paşa Camii Güneybatı Cephesi
• Beyazıt
Camii Üzerindeki 3 güneş saati
• Üsküdar
Ayazma Camii
• Yeni Cami
Üzerindeki 3 güneş saati
• Laleli Camii
Ana giriş kapısındaki saat
• Süleymaniye
Camiindeki 2 güneş saati
• Beylerbeyi
Camii Güneş saati
• Kara
Ahmet paşa Camii Güneş Saati
• Eyüp Yeni
Eski Camii Eyüp
• Paşalimanı
Camii Güneş Saati Paşalimanı-Üsküdar
• Topkapı
Müzesi 3. Avludaki Saat
• Topkapı
Sarayı Arz Odası Solundaki Saat
• Ayasofya
Güneş Saatleri
• Kandilli
Rasathanesi Güneş Saati
• Deniz
Müzesindeki Güneş Saati
• Kısıklı
Abdullahağa Camisi
Kaynaklar:
https://hayalleme.com/tarihi-eserler/anitlarkuleler/istanbuldaki-gnes-saatleri-2/
https://islamansiklopedisi.org.tr/gunes-saati
https://www.istanbulunsirlari.net/minaresinin-aleminde-gunes-saati-olan-camii-hangisi/
https://www.istanbulunsirlari.net/fatih-caminin-minaresindeki-gunes-saatinin-sirri-nedir/
https://www.istanbulunsirlari.net/icinde-sahabe-makami-olan-cami-cabir-cami/
https://www.istanbulunsirlari.net/yolda-kalanlar-icin-sabaha-kadar-acik-olan-cami/
https://www.istanbulunsirlari.net/peygamberimizinsav-selami-ile-yapilan-camii/
http://batmans.dyndns.info:83/ast_tarihinden/osmanli_zamani/gunes_saati/