Ecdadımız zamanın kıymetini bilirlerdi
Eskiler saatinize ve sıhhatinize dikkat edin demişler. İstanbul fethinden çok kısa bir süre sonra Fatih Sultan Mehmet’da zamana çok önem veriyordu. bilim insanı Ali Kuşçuyu İstanbul’a davet ederek İstanbul’un aynı zamanda bilim merkezi olması için de çalışma yapmasını istiyordu. Ali Kuşçu’nun da ilk yapığı Fatih Cami’nin minare kaidesine güneş saati yapmak oldu. İstanbul’da birçok camide güneş saatleri vardır. İşte adım adım gezerek bizde İstanbul’da bulunan güneş saatlerinin izlerini bulduk. Güneş saatlerinin hikâyesi şöyle:
Kaynaklarda verilen bilgilere göre, bilinen ilk
güneş saatini Mısırlılar icat etti. Güneş saati, zamanı Güneş’in konumuna göre
ölçmeye yarayan alettir. İstanbul’da zaman konusu ile özel olarak ilgilenen ve
adına Muvakkithane denilen müesseseler vardı. Muvakkithaneler, Osmanlı
İstanbul’unda namaz vakitlerinin, Ramazan ayının başlangıç ve bitişinin, sahur
vakitlerinin ve zaman ile ilgili benzer dini ihtiyaçların hassas ölçümlerle
hesaplandığı kurumlar olmuştur. İlk muvakkithane 1470’lerde faaliyete geçen
Fatih Camii muvakkithanesidir. Muvakkithanelerinde âdet olduğu üzere burada da
Ramazan imsakiyesinin dış duvara asıldığı ve civarda yaşayan ve çalışan
insanların iftar ve sahur planlarını bu imsakiyelere göre yaptığı bilinir.
Evliya Çelebi’nin aktardığına göre muvakkithane saatlerinin çok dakik
olmasından dolayı Bayezid Camii Muvakkithanesi şehirdeki en şöhretli
muvakkithaneydi. Bu ilk örneklerin yanında İstanbul’da pek çok muvakkithane
bulunmaktaydı. Özellikle Teşvikiye Camii, Yavuz Selim Camii, Şehzade Camii,
Eminönü Camii bahçeleri içerisinde bulunan yapılar ve pek çok mahallede
rastlanabilecek muvakkithaneler İstanbul’un bu yapılar bakımdan zengin olduğunu
göstermektedir.
GÜNEŞ SAATLERİ NASIL ÇALIŞIR?
Genel olarak rastlanan yatay güneş saati
tasarımlarında dikey olarak yerleştirilmiş bir çubuğun gölgesi, yatay
yerleştirilmiş bir yüzeyde günün saatlerini gösteren kadrana düşer. Güneş gökyüzünde
ilerledikçe çubuğun ucunun saat üzerinde bıraktığı gölge, farklı saat
çizgilerine denk gelecek şekilde hareket eder. Bu tasarımlarda çubuğun
Dünya’nın dönme eksenine hizalanması gerekir. Dolayısıyla bu tür güneş saatinin
doğru zamanı göstermesi için çubuğun manyetik kuzeyi değil, coğrafî kuzeyi
gösteriyor olması gereklidir. Ayrıca çubuğun yatay düzlemle yapacağı açı,
saatin bulunduğu coğrafî enleme eşit olmalıdır. Yine de bu iki özelliğe sahip
olmayıp farklı ilkeler çerçevesinde çalışan güneş saatleri de tasarlanabilir.
Bu saatler bir dairenin ortasına çubuk konularak ve pusula yardımı ile (her
yerde Kuzey’i göstermesi lazım) her saat gölgenin düştüğü yere işaret konularak
yapılabilir. Ama bulutlu günler, gece gibi etkenler bu saat türünü kullanışsız
kılacaktır.
ANADOLU’DA İLK GÜNEŞ SAATİ KONYA’DA
Anadolu’da bilinen en eski güneş saati (1409)
Konya Hacı Hasan Mescidi’nde bulunmakta ve onu Topkapı Sarayı’ndaki Fâtih
Sultan Mehmed devrine ait yatay bir güneş saati takip etmektedir. Fetihten
XVIII. yüzyılın sonlarına kadar İstanbul’da çeşitli binalara, özellikle
camilere oldukça ayrıntılı ve kullanışlı güneş saatleri yerleştirilmiş, mekanik
saatlerin yaygınlaşmasıyla revaçtan düşmelerine rağmen Osmanlı Devleti’nin son
zamanlarına kadar da bu saatleri çizen kişiler eksik olmamıştır; bu ustaların
son temsilcisi ressam ve muvakkit Ahmed Ziya Akbulut’tur (ö. 1936).
MEKANİK SAAT GELSE DE GÜNEŞ SAATLERİ
UNUTULMADI
Mekanik saatlerin yaygınlaştığı 18. ve
19.yüzyıllara kadar muvakkitlerin kendi imal ettiği gözlem ve hesap aletlerini
kullanarak yaptıkları astronomi hesapları, vakit tayininin yegâne kaynağı
olmuştur. Mekanik saatlerle birlikte vakit ölçümlerine bağımlılık azalmıştır.
Bu süreçte mekanik saatlerin doğru zamanı gösterip göstermediğinin
denetlenmesi, muvakkitlerin görevleri arasına girmiştir. Ayrıca muvakkitlerin
namaz vakitleri için yaptığı hesaplamalar da sürmüştür. Zira mekanik saatler,
zamanı doğru gösteriyorsa da namaz vakitleri için takvim oluşturma zorunluluğu
devam etmiştir. Bu nedenle 18. yüzyıldan itibaren Osmanlılarda muvakkithaneler
daha önce olmadığı kadar popüler hâle gelmiştir ve bu yüzyıllarda hemen her
semte birden fazla muvakkithane yapılmıştır. Ayasofya’da inşa edilen ve
günümüze ulaşan muvakkithanenin, Sultan Abdülmecid zamanında Ayasofya’da
Fossati Kardeşler tarafından 1846-49 yılları arasında gerçekleştirilen geniş
çaplı tamir sonrasında inşa edildiği bilinir. Nitekim 1853 tarihli bir belgeye
göre muvakkithanenin yapımına Mısırlı Yani Kâhya’nın nezaret ettiği
bildirilmiştir.
MİNARESİNİN ALEMİNDE GÜNEŞ SAATİ OLAN CAMİ
Camii Şerifin Banisi Muhaşşi (haşiyeci)
Sinanüddin Yusuf Bin Hüsamüddin Efendi’dir. Muhaşşi Sinan Camii (1574), Anadolu
Hisarı, Camii sokakta, Göksu Deresine bakan bir tepe üzerinde bulunmaktadır. Bu
Camimizin bir özelliği ise Güneş saatli minare âlemi, olması… Ayrıca diğer
camilerden farklı olarak “Çeşmesi” Caminin, minaresinin kaidesi olmuş.
FATİH CAMİNİN MİNARESİNDE GÜNEŞ SAATİNİN SIRRI
Ali Kuşçu, burada Fatih Külliyesi’nin programlarını hazırlamış, astronomi ve
matematik dersleri vermiştir. Ayrıca İstanbul’un enlem ve boylamını ölçmüş ve
çeşitli Güneş saatleri de yapmıştır. Ali Kuşçu’ nun medreselerde matematik
derslerinin okutulmasında önemli rolü olmuştur. Verdiği dersler olağanüstü
rağbet görmüş ve önemli bilim adamları tarafında da izlenmiştir. Ali Kuşçu’nun
astronomi ve matematik alanında yazmış olduğu iki önemli eseri vardır.
Bunlardan birisi, Otlukbeli Savaşı sırasında bitirilip zaferden sonra Fatih’e
sunulduğu için “Fethiye” adı verilen astronomi kitabıdır. Eser üç bölümden
oluşmaktadır. Birinci bölümde gezegenlerin küreleri ele alınmakta ve
gezegenlerin hareketlerinden bahsedilmektedir. İkinci bölüm Yer’in şekli ve
yedi iklim üzerinedir. Son bölümde ise Ali Kuşçu, Yer’e ilişkin ölçüleri ve
gezegenlerin uzaklıklarını vermektedir. Döneminde hayli etkin olmuş olan bu
astronomi eseri küçük bir elkitabı niteliğindedir ve yeni bulgular ortaya
koymaktan çok, medreselerde astronomi öğretimi için yazılmıştır. Ali Kuşçu’nun
diğer önemli eseri ise, Fatih’in adına atfen Muhammediye adını verdiği
matematik kitabıdır.
CABİR CAMİİ DUVARINDAKİ GÜNEŞ SAATİNİN
ÖZELLİĞİ
Cabir Cami ya da Atik Mustafa Cami, diye
bilinen bu cami II. Bayezid ‘in sadrazamı olup 1512’de Yavuz Sultan Selim’in
idam ettirdiği Koca Mustafa Paşa tarafından camiye çevrildiği kayıtlardan
anlaşılmaktadır. Caminin dışında bulunan, yekpare mermerden oyulmuş bir vaftiz
teknesi 1922’de Arkeoloji Müzesi’ne taşınmıştır. 1957’de Amerikan Bizans
Enstitüsü, binanın güney cephesinde badana tabakası altında fresko tekniğinde
yapılmış bazı aziz resimlerine rastlamışlardır. Bunlardan ikisi hekim asıllı
azizlerden Ayios Kosmas ve Ayios Damianos olarak teşhis edilmiştir. Diğeri ise
melek Mikael’dir. Yine caminin duvarında bir güneş saati vardır. Güneş saatleri
güneş hareketlerine göre tasarlandığı için genellikle güney duvarlarda
görülmektedir. Dörtgen bir mermer levhadan imal edilmiş olan bu güneş saatinin
üst kenarında 1073 te (1662) Mehmet Efendi tarafından imal edildiğini ve Hacı
Oruç Ağanın hayratı olduğu Arapça yazılmaktadır.
İSTANBUL’A İKİNCİ GÜNEŞ SAATİ MURAT PAŞA
CAMİİNDE
İstanbul Fatih İlçesi-Murat Paşa Semtinde
bulunan yine kendi adıyla anılan Murat Paşa Cami Vatan Caddesinin Aksaray
girişi tarafında Aksaray-Metro girişindedir. Camiyi yaptıran Has Murat
Paşa, Fatih Sultan Mehmet döneminde vezirlik yapmıştır. Son Bizans
İmparatoru XI Konstantin’inin yeğenidir. Eğer Konstantin ölmeseydi onun yerine
Bizans imparatoru olacaktı. Fetih’ten sonra Müslüman oldu ve Osmanlı ordusunda
çok önemli hizmetler yaparak şehit oldu. O dönemde İstanbul’a yeni gelen
Türklerin kalacakları yerleri olmadığı için kendilerine bir yer bulana kadar bu
camide kalıyorlar, üç gün boyunca burada yatıp kalkıyorlardı. Caminin içine
girildiğinde mihrap ve namaz kılma mahallinin oldukça yüksek olduğu görülür
bunun sebebi ise zaviye bölümü ile namaz kılma bölümünün ayrı ayrı olmasıdır.
Camiyi incelerken minareye dikkatlice
bakıldığında minarenin duvarında ezan vakitlerini gösteren bir güneş saati
olduğunu görebilirsiniz. O dönemde henüz saat olmadığı için İstanbullular
vakitleri, bu güneş saatine bakarak anlıyordu. İşte ikinci güneş saati Murat
Paşa Camii’nin duvarına monte edilerek bu şekilde İstanbulluların ezan
vakitlerini öğrenmesi sağlanmıştı.
HEKİMOĞLU ALİ PAŞA CAMİNDEKİ GÜNEŞ SAATİ
Hekimoğlu Ali Paşa’nın kendi adına mimar Davud
Ağa’ya yaptırdığı cami bir başkadır. Bu camide diğer camilerde görmeye alışık
olmadığımız, Ramazan ayının son on günü girilen İtikâf odasından 3 tane
bulunmaktadır. Caminin çinileri de o dönemde Tekfur sarayında kurulan çini
atölyesinde yapılmış çinilerdendir. Yine caminin minaresinde güneş saati
bulunmaktadır. Bu da pek çok camide görülmez. Avluda su terazisi ve bir kuyu da
bulunmaktadır. Hekimoğlu Ali Paşa’nın idarede şiddetli olduğu ama cömert,
akıllı, âlim, sağlam görüş sahibi, tedbirli bir kişi olduğu belirtilmiştir.
Otuz yılı aşkın yaptığı vezirlik görevi sırasına tüm devlet ricalinin ve
özellikle salatanatı sırasında görev yaptığı padişahlar olan I. Mahmud ve III.
Osman’ın hürmet ve itimadını kazanmıştır.
TOPKAPI SARAYINDA BULUNAN YATAY GÜNEŞ SAATİ
Bir kaidenin üzerindeki saate bakmak için dört
basamaklı mermer bir merdivene tırmanmak gerekir. Saatin doğu tarafında bulunan
cetvelin altında “Ameli Süleyman Katib-i evvel”, yani Hazinenin birinci katibi
Süleyman tarafından yapılmıştır, ibaresi görülmektedir. Saatin batı tarafında
ise “Vaz-ül basıta fi zaman-ı Ebül-Feth Sultan Mehmet Han ve ceddede Seyyid
Abdullah Silahtar Sultan Selim bin Sultan Mustafa Han ebede mülkehu i lâ âhirüd
devran; Sene 1208 Şaban” yazılıdır. Bugünkü dile çevrilirse “Bu güneş saati
Fatih Sultan Mehmet devrinde yerleştirilmiş ve Sultan Mustafa’nın oğlu Sultan
Selim’in, hükmetme zamanları ahirete kadar uzansın, silahtarı Seyyid Abdullah
tarafından yenilenmiştir, sene 1794, Şubat/Mart” ifadesi okunur.
İSTANBUL’DA BULUNAN GÜNEŞ SAATLERİ
- Eski Şark Eserleri Müzesindeki
Güneş Saati
- Mermer Kule Üzerindeki Saat
- Arkeoloji Müzesindeki Güneş Saati
- Aya İrini Güneş Saati
- Murat Paşa Camii Minaresindeki
Güneş Saatleri
- Fatih Camii Minare Kaidesindeki
Saat
- Yavuz Selim Camiin İç Avlu giriş
Kapısı Yanında
- Üsküdar Mihrimah Sultan
Camisindeki Güneş Saati
- Ferruh Kethüda Camii Güney cephesi
- Edirnekapı Mihrimah Sultan Camii
- Sultanahmet Camiindeki 3 adet
Güneş Saati
Topkapı Sur İçi Kürkkçübaşı Ahmet Şmsettin
Camii
- Hekimoğlu Ali Paşa Camii Güneybatı
Cephesi
- Beyazıt Camii Üzerindeki 3 güneş
saati
- Üsküdar Ayazma Camii
- Yeni Cami Üzerindeki 3 güneş saati
- Laleli Camii Ana giriş kapısındaki
saat
- Süleymaniye Camiindeki 2 güneş
saati
- Beylerbeyi Camii Güneş saati
- Kara Ahmet paşa Camii Güneş Saati
- Eyüp Yeni Eski Camii Eyüp
- Paşalimanı Camii Güneş Saati
Paşalimanı-Üsküdar
- Topkapı Müzesi 3. Avludaki Saat
- Topkapı Sarayı Arz Odası Solundaki
Saat
- Ayasofya Güneş Saatleri
- Kandilli Rasathanesi Güneş Saati
- Deniz Müzesindeki Güneş Saati
- Kısıklı Abdullahağa Camisi