“2004’te tezimi bitirene kadar, projemin farklı kısımlarını çeşitli dönemlerde çeşitli ülkelerden birçok kimseyle tartışma şansını yakaladım. Projenin oluşum ve olgunlaşma aşamasında, birçok hocaya, meslektaşa ve arkadaşa teşekkür borçluyum: Avigdor Levy, Ali Asani, Nur Yalman, Heath Lowry, Engin Akarlı, Cornell Fleischer, Emily Gottreich, Jonathan Sarna, Paul Bessemer, Giacomo Saban, İlber Ortaylı, Faruk Birtek, Cem Behar, Nükhet Sirman, Gad Nasi, Rifat Bali, Oktay Özel, Cemil Aydın, Himmet Taşkömür, Hayrettin Yücesoy, Hüseyin Yılmaz, Giancarlo Casale, Dimitri Kastritis, Avi Rubin, Derin Terzioğlu, Hülya Canbakal, Türkay Nefes, müteveffa Haluk Bitek, müteveffa Seli Kibar, müteveffa Pamir Bezmen, Haluk Arığ, Ali Yalman, Mehmet Ö. Alkan, Vahit İpekçi, Mert Sandalcı, Barry Kapandji, Cem Kapancı, Nejdet Bezmen, Esin Edin, Jak Sigura, Ahmet Kuyaş, İrvin Cemil Shick, Lane Harris ve Özlem Madi-Şişman. İsimlerini saydıklarım yanında Türkiye, İsrail, Avrupa ve Amerika’dan sayısız anonim ‘inançlı’ veya ‘asimile olmuş’ Dönme, projenin çeşitli aşamalarında çalışmayı benimle tartıştı ya da bazı bölümlerini okudu; bu çok katmanlı ve kompleks proje hakkındaki varsayımlarımı ve tezlerimi zenginleştirdi, düzeltti ya da bazen tamamıyla değiştirmeme yol açtı. […]

“Yıllardır farklı kurumlardan, akademik amaçlarımı gerçekleştirmemi mümkün kılan destek alma şansına eriştim. Bunlar arasında, Harvard Ortadoğu Araştırmaları Merkezi’ni, Harvard Yahudi Çalışmaları Merkezi’ni, Harvard Üniversitesi Kokalis Programı’nı, Brandeis Üniversitesi Tauber Enstitüsü’nü, Hebrew Üniversitesi Institute of Advance Studies’i, İstanbul’daki İslam Araştırmaları Merkezi İSAM’ı, FLAS, MELLON, ARIT-NEH burslarını, Institute of Turkish Studies’i, National Foundation of Jewish Culture’ı, Furman Üniversitesi’ni, Koç Üniversitesi Anadolu Medeniyetleri Araştırma Merkezi’ni ve TÜBİTAK’ı özellikle zikretmeliyim.” (Şişman 2016: 13-15)

Şişman’ın kitabı, Sabataîler hakkında mühim bir kaynak eserdir

Şişman’ın kitabı, Sabataîliğin husûsen son bir buçuk asırlık târihini –hiç olmazsa bir dereceye kadar- aydınlatan pek çok bilgi ihtivâ ediyor. Bunların mühim bir kısmı, Yahûdi Âleminden ve Sabataî Cemâatinden yardım görmiyen bir araştırmacının ulaşamıyacağı bilgilerdir. Sabataîliği ve târihimizdeki rolünü anlamak için, tenk̆îdî zihniyetle tartarak, bunlardan pek çok istifâde edilebilir. Bu bakımdan, Şişman’ın kitabının, Sabataîlik ve muâsır Türkiye târihinin perde-arkası hakkında bir kaynak eser olduğuna şüphe yoktur.

Şişman’ın kitabının esâs noktainazarı, tarafgîrdir, tahrîfk̃ârdır

L̃âkin, bahis mevzûu eser, bizim gibi uzun seneler zarfında –elindeki kıt imk̃ânlarla, hiç kimseden yardım veyâ teşvîk̆, hattâ anlayış dahi görmeden- Sabataîliği araştıran birisinin kabûl̃ edemiyeceği bir noktainazarla têlîf edilmiştir: “Yahûdiler, bîgünâh yere, bütün târih boyunca ve dünyânın her tarafında zulüm görmüşlerdir” şeklinde hül̃âsa edilebilecek o bıktırıcı mazl̃ûm edebiyâtı… Bu edebiyâtın burada büründüğü şekle nazaran, Sabatay Sevi’yi ve mürîdlerini, g̃ûyâ Türkler cebren, tehdîdle, tazyîk̆le “ihtidâ” ettirmişler ve onlar, gizlide Sabataî tel̃âk̆k̆îye muvâfık Yahûdiliklerini yaşatırken, bu hâl̃den ıztırâb duymuşlar, acı çekmişler; bir başka zâviyeden de, bu hâl̃i bir imtiyâz olarak yaşatmışlar…

Bu yaklaşım, düpedüz, göz göre göre, âşik̃̃âr târihî hak̆îkat̃leri tahrîf etmekdir.

Yalnız, evvel emirde şu tesbîti yapmak lâzım: Şişman’ın “sükûtun yükü” yaldızlı tâbiriyle ifâde ettiği şey, hak̆îkat̃te, “Münâfıklığın yükü”, daha doğrusu, iç sıkıntısı, huzûrsuzluğudur. Bittabi, her Münâfık da, böyle bir sıkıntı duymaz; herhâl̃de pek çoğu bu hâl̃den memnûndur. Nitekim başka Münâfıklarda ve riyâk̃ârlarda bu hâl̃i müşâhede edebiliyoruz.

Cengiz Şişman’ın kitabının (The Burden of Silence: Sabbatai Sevi and the Evolution of the Ottoman-Turkish Donmes, New York: Oxford University Press, 2015, XVIII+315 p.) İngilizce aslının ön ve arka kapakları… Esâs müddeâsı hatâlı olsa da, bilhassa, ihtivâ ettiği Sabataîliğe dâir objektif bilgiler bakımından, kat’iyen ihmâl̃ edilemiyecek bir kaynak eser… Kitabın -Müellife “Şişli Terakkî Vakfı tarafından” verilmiş- ön kapağındaki resimde, Mustafa Kemâl̃’in muallimi, Sabataî Hahamı, Cemâat̃in üç hizbini birleştirmek için faâliyet göstermiş, İstanbul’a taşınmadan evvel münhasıran Sabataî ve Yahûdilerin kabûl̃ edildiği meşhûr iki Sabataî mektebinin (Terak̆k̆i ve Fevziye Mekteblerinin) müessisi Şemsî Efendi (1852-1917), (kitabın arka kapağındaki hâmişe nazaran) talebelerinden –Fuad Akev’in kızı- Nuriye ile görülüyor. (Nuriye’nin evlilik soy adı, “Eden”.)

***  

Sabatay ve mürîdleri, Müslüman baskısıyle değil, kendi hür irâdeleriyle Münâfıklığı tercîh ettiler

Asıl mes’ele ise, Sabatay’ın ve mürîdlerinin zâhiren dîn değiştirmelerinin sebebinin, Pâdişâhın ve Türklerin zorlaması yâhud ağır baskısı olduğu iddiâsıdır. Hak̆îkat̃ şudur ki “Mesîhliğini” îlân eden Sabatay, kendisinin kral olacağı ve –dünyânın dört bir köşesine kral veyâ kral naîbi tâyîn ettiği- 12 yardımcıyle idâre edeceği bir Yahûdi Dünyâ Devleti têsîs etmek emeliyle yola çıkmış, açıkça Osmanlı Pâdişâhının tahtına oturacağını propaganda etmiş, iddiâlarına inanmıyan birçok hahamla karşı karşıya gelmiş,  Yahûdi cemâat̃lerinde kargaşa ve çatışmalara sebeb olmuştur. Bu gelişmeler, tabiî olarak, umûmî âsâyiş ve ictimâî huzûru da bozmuş, netîcede, bizzât hahamların şik̃âyeti üzerine, Osmanlı resmî makâmları mes’eleye müdâhil olmak mecbûriyetinde kalmışlardır. Böylesine bir fesâd hareketinin müsebbibi, elbette îdâmı hakketmişti. (Osmanlı, bundan çok daha hafîf cürümler için nice insanın kellesini uçurmuştur…) Fakat, Pâdişâh ve etrâfındakiler, -Müslümanların umûmî tavrına muvâfık olarak- zaaf göstermişler, sübût etmiş cürmüne mukâbil, hemen onu îdâm etmek yerine, “Mesîhlik” iddiâsından vazgeçip ihtidâ ederse, affa mazhar olacağını, hattâ iltifât göreceğini kendisine bildirmişlerdir. Görülüyor ki burada, bir cebir değil, îdâmı hakketmiş birisinin şarta tâbi affı bahis mevzûudur. Zâten İsl̃âmda “Lâ ikrâhe fi’d-dîn” umdesinin cârî olduğu herkesin mâl̃ûmudur. Sabatay, merd bir adam olsaydı, sonuna kadar dâvâsının tâk̃îbcisi olur ve ölümden korkmazdı. Fakat o, fazlasıyle hakkettiği îdâma râzı olamamış, kendi hür irâdesiyle, ihtidâ etmiş görünerek, Münâfıkça yaşamayı tercîh etmiş,  üstelik, zâhirî ihtidâsına, dînî bir kılıf giydirmiş, bunu “il̃âhî vazîfesi”nin bir îcâbı gibi takdîm etmiştir…

Sabatay Sevi’nin sahte ihtidâsı bir tarafa, ya âilesinin, etrâfının ve sâir mürîdlerinin de Münâfıklığı tercîh etmelerine ne demeli? Çünki onların, böyle bir hayât-memât mes’elesi hiç bahis mevzûu değildi. Onlar da ancak kendi hür irâdeleriyle Münâfık reîslerinin izinden gitmeyi tercîh etmişlerdir. Binâenaleyh, bu kitlenin dahi cebren, baskı altında “ihtidâ” ettiğini yazmak, ne büyük bir tahrîfk̃ârlıktır!