Cumhuriyetin 100. Yılında Türkiye yüzyılı perspektifi içinden retrospektif bir bakışla medeniyetçi düşünmemiz yahut kendözümüz temelinden bir medeniyet tasavvurunun neresindeyizi anlamak için 1071’den bu yana bakarken Türkiye’deki son devletimizin kurucu iradesini temsil eden Mustafa Kemal Atatürk’ün bu çerçeve içerisinde ne dediği, medeniyet meselesinden ne anladığı geleceğe dair müşterek düşünmek ve yürümek noktasında şüphesiz önemlidir. Modernizmin mevcut arızları, medeniyet yolundaki kazanımlar ve yol kazalarını tespit etmek geleceğe doğru yürümek bakımından medeniyetçi tarih okuması yönteminde önemlidir. Medeniyet kaynaklarımızdan Kutadgu Bilig’de medeni bir hayat çerçevesi düşünülürken şüphesiz töre ve usul öne çıkar. Hizmet etmek için ilk önce insan yolu-töreyi bilmelidir; onun tavrı hareketi ile sözü teşrifata uygun olmalıdır s. 290. Töre ve usule göre hizmet etmesini öğren; hizmet etmesini bilirsen, muvaffak olursun. Ben insanlardan uzaklaşmış bulunuyorum; tore bilmem, yol bilmem; hizmete yakışacak ne tavır ve hareket, ne de söz söylemek kabiliyeti bende var. Töre bilmeden, şaşkın-şaşkın dolaşmak, sana veya bana nasıl yakışır. İnsanlar halkın idaresini ve beylerin işini muayyen bir töre ve usule göre yürütürler. İşte medeniyetçi milliyetçiliğimiz bu yol üzerinden ve mana çerçevesinden kendi medenileşme yolunu bulur. Bu meyanda baktığımızda Mustafa Kemal “Türk milliyetçiliği, ilerleme ve gelişme yolunda ve beynelmilel temas ve münasebetlerde, bütün muasır milletlere muvazi ve onlarla bir ahenkte yürümekle beraber, Türk içtimaî heyetinin hususî seciyelerini ve başlı başına müstakil hüviyetini mahfuz tutmaktır. 1930 (Afet İnan, T.T.K. Belleten, Cilt: XXXII. No: 128, 1968, S. 557)”, diyerek benzer çizgide bir duruş gösterir ki Türk milliyetçiliği kavramını burada dikkatle okumak gerekir diye düşünüyoruz. Medeniyetçi bir çerçeve kurucu iradenin de esas meselesi idi. Muhteva ve yaşanan doğur-yanlış süreçlerin ötesinde görüleceği gibi kendi kalarak âleme açılmak esasında kurulmuştur ki bu Kutadgu Bilig dünyası ve sonrasında da hep benzer bir eksende hep cari olmuştur. Mesela kimse propaganda yapıldığı gibi Araplaşmamış; Arap kültürü kutsanarak millileştirilmemiştir. Kimse Arap düşmanı da olmamıştır. Yaşanan tartışma yapay ve yanlış tarih bilinci üretmek üzere iki taraf arasında da yayılan bir üçüncü kol faaliyeti gibidir. Yine kimse “gavur” olmamış, olan biten aslında farklı açılardan hep aynı derdin ve çözüm arama yönteminin sonuç veren ya da bünyeye uymayan neticeleri olmuştur; nasıl muasırlaşacağız, nasıl medenileşeceğiz ve nasıl kendimiz olarak bunu yapacağız meselesi idi. Her hangi başka bir millete dönüşmek, dün, bugün ve yarın başlı başına bir hatadır. Hususi seciyemiz ve müstakil hüviyetimiz her daim mahfuz kalarak medenileşmek töre ve usulün esas rükünlerindendir. Türkleşmek, İslamlaşmak ve Muasırlaşmak sözleri aslında tam da bunu anlatıyor değil midir?

Medeniyetçi bir zaviye ile düşünen kurucu akıl medeniyetten ne anlıyordu? Atatürk bu meyanda medeniyete dair “Medeniyet demek, af ve müsamaha demektir. (Hasan Rıza Soyak, Fotoğraflarla Atatürk ve Atatürk’ün Hususiyetleri, 1965, s. 29) Zulüm, medeniyetle uyuşamaz. Yeteneksizlik de affa lâyık bir şey olamaz. Çünkü, milletler işgal ettikleri arazinin hakikî sahibi olmakla beraber beşeriyetin vekilleri olarak da o arazide bulunurlar. O arazinin servet kaynaklarından hem kendileri istifade eder ve dolayısıyla bütün beşeriyeti istifade ettirmekle görevlidirler. Bu prensibe göre, bundan âciz olan milletler yaşama ve bağımsızlık hakkına lâyık olamamak lâzım gelir. 1920 (Nutuk III, s. 1182)” Görüleceği üzere Türk medenileşme anlayışı her daim iletişime açıktır ve kompleksli değildir. Müsamaha ve dayatma karşıtı bir zeminde medeniyeti anlar. Milli ve insani olan bir çerçevede düşünülmektedir. Medenileşme çabasının insanlığa bakan bir yüzü hep vardır. Kendi kaynağından insanlığa değer üretmeyi düşünür. Ötekileştirici hiç değildir ki Mustafa Kemal bu meyanda: “Şu bilinsin ki, biz yabancılara karşı herhangi hasımane bir his beslemediğimiz gibi, onlarla samimâne münasebetlerde bulunmak arzusundayız. Türkler bütün medenî milletlerin dostlarıdır. Yabancılar memleketimize gelsinler; bize zarar vermemek, hürriyetlerimize güçlükler çıkarmaya çalışmamak şartiyle burada daima iyi kabul göreceklerdir. Maksadımız yeniden yakınlık meydana getirmek, bizi başka milletlere bağlıyan ilgileri arttırmaktır. Memleketler muhteliftir, fakat medeniyet birdir ve bir milletin gelişmesi için de bu yegâne medeniyete iştirak etmesi lâzımdır. Osmanlı İmparatorluğunu çöküşü, Batıya karşı elde ettiği zaferlerden çok mağrur olarak, kendisini Avrupa milletlerine bağlayan ilişkileri kestiği gün başlamıştır. Bu bir hatâ idi, bunu tekrar etmeyeceğiz. 1923 (Atatürk’ün S.D. III, S. 67-68)” Geçmişe bakarak geleceğe yön çizen bu perspektifte bize arar vermemek ve hürriyetlerimize güçlük çıkarmamak ilkesi Cumhuriyet tarihi boyunca ne kadar tahakkuk etmiş, kurucu iradenin bu azmi Türk siyaseti tarafından ne kadar yerine getirilmiştir. İşte eleştiri bu yönüyle sağ-sol bu tarafları kapsar durumdadır. Bu soru doğru sorulmalı ve cevaplar geleceğe ders olarak iyi anlaşılmalıdır.  Bir de Atsız Beyin Z Vitamini-Dalkavuklar Gecesi kitabındaki serzenişleri ideolojik ve demagojik saçmalıklara alet edilmeden dikkatle düşünülmelidir. Mustafa Kemal medeniyetten bahsederken bu kavramdan ne alıyordu sorusu mühimdir. Burada fikir vereceğini düşündüğümüz şu alıntıyı aktarmak isteriz: “Medeniyetin ne olduğunu başka başka tarif edenler vardır. Bence medeniyeti, kültürden ayırmak güçtür ve lüzumsuzdur. Bu görüşümü izah için kültür ne demektir tarif edeyim: Bir insan cemiyetinin a- Devlet hayatında, b- Fikir hayatında yani ilimde, içtimaiyatta ve güzel sanatlarda, c- İktisadî hayatta yani ziraatte, sanatta, ticarette kara, deniz ve havaya ait ulaşım işlerinde yapabildiği şeylerin bileşkesidir. Bir milletin medeniyeti denildiği zaman, kültür namı altında saydığımız üç nevi faaliyet bileşkesinden hariç ve başka bir şey olamayacağını zannederim. Şüphesiz her insan cemiyetinin kültürü, yani medeniyet derecesi bir olamaz. Bu farklar, devlet, fikir, iktisadî hayatların her birinde ayrı ayrı göze çarptığı gibi bu fark, üçünün bileşkesi üzerinde de görünür. Mühim olan bileşkeler üzerindeki farktır. Yüksek bir kültür, onun sahibi olan millette kalmaz, diğer milletlerde de tesirini gösterir, büyük kıtalara şamil olur. Belki bu itibarla olacak, bazı milletler yüksek ve kapsamlı kültüre, medeniyet diyorlar. Avrupa medeniyeti, şimdiki çağ medeniyeti gibi. 1930 (Afetinan, Atatürk Hakkında H.B., s. 267)” Medeniyeti oluşturan genel çerçeve olarak teklif ettiğimiz toplum-devlet-şehir meselesine dair konular bu tanımın içerisinde olduğu gibi Atatürk medeniyet-kültür ayrımı konusunda süre giden tartışmaya da kendince böyle katılmıştır. Kültür ve medeniyet tartışmalarına katkı sunacağını düşündüğümüz bu yaklaşım kültürel içeriğin kapsamı genişledikçe medeniyet çerçevesine ulaşmayı yaygınlık ve tesir üzerinden analiz etmektedir. Beynelmilel temas ve münasebetlerde, bütün muasır milletlere muvazi ve onlarla bir ahenkte yürümek ve hususî seciyelerini ve başlı başına müstakil hüviyetini mahfuz tutmak dengesi Cumhuriyet tarihimizde gerçekleştirilme oranı ne olan bir muvazenedir bunun üzerinden düşünülmesi Cumhuriyetin 100. Yılı ve Türk asrı olması temenni edilen bir müstakbel için önemlidir diye düşünüyoruz. Burada ülkemizdeki sağ-sol, laik-dindar, Kemalist-Muhafazakâr gibi çerçevelerden çıkarak medeniyetçi bir müstakbeli medeniyetçi milliyetçilik ile düşünmek ülkemizin kalkınma ve insanlık için fayda üreten merkezlerden biri olma, insanlığın adalet ve hak ihtiyacından söz sahibi bir merkeze dönüşmek noktasında gerekli değil midir?

Kutadgu Bilig müellifi Yusuf atam Dünyayı tutan insan akıllı olmalıdır; halkın başında bulunan kimse decesur olmalıdır. Bu ikisinden sonra, hizmetkârların da töre ve usule vakıf olmaları lazımdır. Beyler kudretlerini bunlar ile yükseltirler; düşmanlarının başını ezer ve öçlerini alırlar. Bu kanun ve töreyi kendimizin vaz’etmemiz icap ederken, töreyi bozmamız bize nasıl yakışır. İşte bu yaklaşım çağı ile doğru alaka kurarak medenileşmeyi gerekli kılar: Mustafa Kemal Atatürk bu çerçevede: “Bilirsiniz ki dünyada her kavmin, varlığı kıymeti, hürriyet ve bağımsızlık hakkı, sahip olduğu ve yapacağı medenî eserlerle orantılıdır. Medenî eser vücuda getirmek kabiliyetinden mahrum olan kavimler hürriyet ve bağımsızlıklarından soyunmaya mahkûmdurlar. Medeniyet yolunda yürümek ve muvaffak olmak hayatın şartıdır. Bu yol üzerinde ileri değil, geriye bakmak bilgisizliği ve ihtiyatsızlığı gösterenler, umumî medeniyetin coşkun seli altında boğulmağa mahkûmdurlar.1924… Medeniyet yolunda muvaffakiyet yenileşmeğe bağlıdır. Sosyal hayatta, iktisadî hayatta, ilim ve fen sahasında muvaffak olmak için yegâne olgunlaşma ve ilerleme yolu budur. Hayat ve yaşayışa hâkim olan hükümlerin zaman ile değişme, gelişme ve yenileşmesi zaruridir. Medeniyetin ihtirasları, fennin harikaları, cihanı değişiklikten değişikliğe sürüklediği bir devirde asırlık köhne zihniyetlerle, maziye düşkünlükle mevcudiyetin muhafazası mümkün değildir. Medeniyetten bahsederken şunu da kesinlikle söylemeliyim ki medeniyetin esası, ilerleme ve kuvvetin temeli aile hayatındadır. Bu hayatta fenalık, muhakkak sosyal, iktisadî siyasî acze sebep olur. Aileyi teşkil eden kadın ve erkek unsurlarının tabiî haklarına malik olmaları, aile vazifelerini idareye yetenekli bulunmaları lâzımdır.1924” Medeniyet davası bir hürriyet ve bağımsızlık davasıdır. Aile yani toplumun medeniyetçi bir düşüncenin temelindeki yeri devlet-şehir ayakları bakımından önemi de burada vazıh bir şekilde vurgulanmaktadır. Töre ve usul mahiyeti değişen medenileşme yolunda esasen benzer sabitelerle yürümeyi gerektirmektedir. Kutadgu Bilig müellifinin dediği gibi Töreyi bilen, töre ve kanun ile halkı idare eden insan çok iyi söylemiş, dediği o bakış açısı işte Cumhuriyet kurulurken de usulen ortada idi.

Türkler geçmişte büyük medeniyet merkezleri kurdular, var olanlarda yaşadılar ve buraların gelişmesini sağladılar. Bu bakımdan Türk milleti medeniyetçi bir milletir; medeniyeti tanır, kurar ve yaşatır. Mustafa Kemal de bu manada bir esasın milletimizde olduğundan bahsederek kaçan fırsatların telafi gereğine işaret etmektedir. “Bağımsızlığını ve değerini dünyaya tanıtmak özellikleri, liyakati ve kudreti taşıyan milletlerin, medeniyet yolunda da hızlı ve başarılı adımlarla ilerlemek istidatları, kabul olunmak lâzımdır. Gerçi bir toplumun zamanla kökleşmiş örf ve âdetleri, hisleri ve inanışları mühimdir. Bu itibarla, toplumlar, ön ayak olacak fertler üzerinde, âdeta âmir ve hâkim bir tesir gösterirler. Fakat, yaradılıştaki istidat ve liyakati, gelişme ve yükselmeye erişmiş milletler, medeniyetin bugünkü gelişmelerinden feyiz ve ilham almış aydın evlâtlarının sevk ve rehberliğiyle, mazide kaçırdıkları fırsatların doğurduğu gecikmeleri, telâfi çaresini bulmakta gecikmezler. 1928 (Atatürk’ün S.D. II, s. 249)” 21. Asırda yeniden bir medeniyet merkezi olarak maddi ve manevi kültürün pek çok semerisini insanlığa sunacak ve varolan sıkışıklığa bir üçüncü yol olmak iradesini gösterek olan Türk milleti tüm kaynakları ile medeniyet meselesini ve medeniyetçi tarih okumasını geliştirmek zorundadır. Mustafa Kemal üzerinden yaptığımız bu okuma kendözümüz üzerinden milli seciye ve müstakil hüviyeti koruyarak muasır milletlerle paralel ve birlikte yürümek noktasında şüphesiz önemlidir. Mahut ve meşum ezberler medeniyet yolunda bize çok şey kaybettirdi. Titreyip kendimize dönerken ve alemi de dört gözle tarassud ederken, Yabancılar memleketimize gelsinler; bize zarar vermemek, hürriyetlerimize güçlükler çıkarmaya çalışmamak şartiyle ve hususî seciyelerini ve başlı başına müstakil hüviyetini mahfuz tutmak, şeklinde Atatürk’ün bu ikazı 100. Yılda bize ne söyler? Buyurun artık mugalâtadan çıkıp düşünmeye başlayalım mı?

Vesselam