Okuyup bitirdiğim bir kitap var başucumda. Ketebe Yayınlarından Aralık 2021’de çıkan “Önsözler Kitabı” dır bu kitap. Türk edebiyatı üzerine tahsil ve araştırma yapanların, Türk edebiyatında tarihten bugüne iz bırakmış ediplerin yazdığı kitapların önsözlerini merak edenlerin, akademik bir eser olmasına rağmen dili ve üslûbuyla akademik metin sıkıcılığından uzak bu kitabı okuyacaklarından eminim.                                                                                     

“Önsözler Kitabı”, Balıkesir Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı öğretim üyesi ve şair Prof. Dr. Mehmet Narlı’nın yayınlanan son kitabıdır. “Orhan Kemal’in Romanları Üzerine Bir İnceleme”, “Şiir ve Mekân” (İnceleme), “Roman Sevdaları” (inceleme), “Roman Ne Anlatır” (inceleme), “Cumhuriyet Dönemi Türk Şiiri” (inceleme), “Edebiyat ve Delilik” (inceleme), “Şiir Burcu-Cumhuriyetten Bugüne Türk Şiiri (inceleme)”, “Öykü Burcu /Kuramsal Yaklaşımlar/Çözümlemeler/Değiniler” (İnceleme), “Çağdaş Türk Romanı” (Prof. Dr. Yakup Çelik, Prof. Dr. Osman Gündüz, Dr. Öğr. üyesi Tacettin Şimşek ile Anadolu Üniversitesi için hazırlanmış müşterek çalışma), “Tanzimat’tan Bugüne Yeni Türk Edebiyatı Şiir Çözümlemeleri” (Prof. Dr. Nurullah Çetin ve Doç. Dr. Ramazan Gülendam ile müşterek çalışma) adlı kitaplar Mehmet Narlı’nın akademik çalışmalarıdır. “Kahire ve Paris Notları” (Seyahat-deneme), “Çiçekler  Satılmasın” (şiir), “Ruhumun Evvel Yazıları” (şiir), “Dil Kapısı” (şiir) ve “Ömürlük Yara” (şiir) adlı kitapları da okuyucu câmiasında alâka gören diğer kitaplarıdır. 

DÎVÂNU LUGÂT’İT-TÜRK’TEN SAFAHAT’A KADAR ÖNSÖZ METİNLERi                                                                                                                         

“Önsözler Kitabı” müellifin “Önsözler Önsözü” adlı yazısıyla başlıyor. “Dibaceden Önsöze Sunuş Yazılarının İsimleri ve Biçimleri” , “Önsöz ve Metin”, “Önsözler Ne Söyler”, Önsözlerin Sahihliği”, “Önsözler Kitabının Hazırlanmasında İzlenen Yol” ara başlıklarıyla kitap gayesi ve muhtevası anlatılıyor. Kitap, “İlk Metinler Önsözleri”, “Divan Şiirinden Cumhuriyet Dönemine Şiir Önsözleri”, “Roman ve Hikâye Önsözleri”, “Tiyatro Önsözleri” ve “Deneme ve Eleştiri Metinleri Önsözleri” başlıklarıyla beş bölümden oluşmaktadır.

“İlk Metinlerin Önsözleri” bölümünde “Kaşgarlı Mahmut: Dîvânu Lugât’it-Türk” ve “Yusuf Has Hâcib: Kutadgu Bilig” başlıklı metinleri yer almaktadır. Divan Şiirinden Cumhuriyet Dönemine Şiir Önsözleri” bölümünde “Ali Şir Nevai: Türkçe Divan”, “Fuzûlî: Türkçe Divan”, “Ziya Paşa: Mukaddime-i Harabat”, “Recaizâde Mahmut Ekrem: Zemzeme III”, “Abdülhak Hâmid Tarhan: Makber”, “Muallim Naci: Şerâre”, “Tevfik Fikret: Rübab-ı Şikeste”, “Mehmet Âkif Ersoy: Safahat”, “Ahmet Haşim: Piyale”, “Yedi Meşale”, “Orhan Veli: Garip” ve “Necip Fâzıl: Çile” başlıklı metinler yer almaktadır.

“Roman ve Hikâye Önsözleri” bölümünde “Giritli Aziz Efendi: Muhayyelat”, “Emin Nihat: Müsâmeretnâme”, “Ahmet Mithat Efendi: Bir Gerçek Hikâye”, “Namık Kemal: İntibah”, “Samipaşazâde Sezâi: Sergüzeşt”, “Paşabey-Zâde Ömer Ali: Türkmen Kızı”, “Ahmet Mithat Efendi: Müşahedât”, “Nabizâde Nazım: Karabibik”, “Mehmet Murat: Turfan da mı Yoksa Turfa mı”, “Recaizâde Mahmur Ekrem: Muhsin Bey”, “Nabizâde Nazım: Hasba”, “Samipaşazâade Sezâi: Küçük Şeyler”, “Recaizâde Mahmut Ekrem: Araba Sevdası”, “Al Kemal: Bir Safha-i Şebab”, “Filibeli Ahmet Hilmi: Amak-ı Hayâl”, “Hüseyin Rahmi Gürpınar: Mürebbiye”, “Reşat Nuri Güntekin: Gizli El”, “Hüseyin Rahmi Gürpınar: Şık”, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu: Yaban” ve “Halide Edip Adıvar: Ateşten Gömlek” başlıklı metinler yer almaktadır.

“Tiyatro Önsözleri” bölümünde “Ebuzziya Tevfik: Ecel-i Kaza”, “Abdülhak Hâmid Tarhan: Macera-yı Aşk”, “Recaizâde Mahmut Ekrem: Atala”, “Şemsettin Sami: Gave”, “Abdülhak Hâmid Tarhan: Finten”, “Namık Kemal: Mukaddeme-i Celal” ve “Recaizâde Mahmut Ekrem: Çok Bilen Çok Yanılır” başlıklı metinler yer almaktadır.

“Deneme ve Eleştiri Metinleri Önsözleri” bölümünde “Recaizâde Mahmut Ekrem: Ta’lim-i Edebiyat”, “Beşir Fuat: Victor Hugo”, Halit Ziya Uşaklıgil: Hikâye”, “Ahmet Mithat Efendi: Ahbâr-ı Âsâra Tamim-i Enzâr”, “Muallim Naci: Istılahat-ı Edebiye”, “Ahmet Reşit(Rey):Nazariyat-ı Edebiye”, “Ahmet Haşim: Bize Göre”, “Nurullah Ataç: Okuruma Mektuplar”, “Mermi Uygur: İnsan Açısından Edebiyat”, “Suut Kemal Yetkin: Edebiyat Üzerine Denemeler”, “Ferit Edgü: Yazmak Eylemi” ve “Enis Batur: Yolcu” başlıklı metinler yer almaktadır.  

BU KİTAP NİÇİN YAZILDI?

Mehmet Narlı bu kitabı niçin yazdığını “Önsöz ve Metin” bahsinde şöyle anlatıyor: “Bugün hepsini önsöz kelimesiyle karşıladığımız sunuş yazılarının, metinlerin tarihi, türü, biçimi açılarından aslında ne kadar farklı olabileceğini dibace ve mukaddime örnekleriyle yüzeysel de olsa göstermiş olduk. Ama hazırladığımız kitabın adını ‘önsözler kitabı’ koyduğumuza göre bütün farklılıklara rağmen ortak bir özün, bir şekilde ‘önsöz’ terimiyle temsil edilebileceğini de kabul etmiş oluyoruz.  Dolayısıyla bu aşamadan sonra metinlerin, dibace, mukaddime, sebeb-i telif, medhal, ifade-i mahsusa, ifade, takdim, öndeyiş, söz başı gibi sunuş yazılarını  ‘önsöz’ üzerinden yapmaya çalışacağız. Önsöz, metin dışı mıdır yoksa metnin bir parçası mı? Divanlara, mesnevilere, tezkirelere, tarih kitaplarına, sözlüklere, romanlara, şiir kitaplarına, belagat ve eleştiri metinlerine yazılan önsözlere baktığımızda kolaylıkla metin dışı olduklarını söyleyebiliriz. Yani önsözler, şiirlerin, hikâyelerin, tarihlerin veya eleştirilerin bir parçası değil onlarla ilgili ama onları aşan bilgi-kuramsal, poetik, tarihsel ve biyografik metinlerdir. Bir bakıma yerleri, metin içi bağlamda değil metin dışı bağlamdadır. Metin dışı oluşları, metnin anlam ve işlevlerine katkı sunmamaları anlamına gelmez elbette. Ama metin içi sayabileceğimiz önsöz hiç mi yoktur? Örneğin Tevfik Fikret’in Rübâb-ı Şikeste’nin başına koyduğu  ‘Karilerime’ adlı şiir hem önsöz hem de kitaptaki şiirlerden bir şiir değil midir? Hakeza Ahmet Haşim’in Piyale ve Göl Saatleri kitaplarının başına koyduğu dörtlükler. Ahmet Mithat Efendi’nin, Bir Gerçek Hikâye adlı uzun hikâyesinde ihbar başlığı altında yaptığı kısa sunuşun anlattığı hikâyenin bir parçası olduğu rahatlıkla anlaşılır. Reşat Nuri’inin Gizli El romanının başında ‘İlk Romanlarımın Romanı’ başlığı ile anlattıklarının bugün üst kurmaca teknikten pek farkı yoktur.” (a.g.e., s.18-19)

“ÖNSÖZLER NE SÖYLER”

“Önsözler ne söyler?” Bu sorunun cevabını da şu şekilde anlatıyor: “Önsözler, ‘poetik, tarihsel ve biyografik metinlerdir’ demiş olduk bir kere. Belki de ‘önsözler de yazar, şair, eleştirmen ve eser hakkında belirtilen bağlamlarda bilgiler, yorumlar, karşılaştırmalar bulunur’ desek daha olurdu. Aynı kapıya çıkar deyip devam etmekten başka çare yok gibi. Klasik dibace ve mukaddimelerde her zaman modern zaman önsözlerinde ise yer yer bilgi-kuramsal bir arka plân sunumu vardır. Bilginin ve hünerin kaynağı, bu kaynakla insanın teması, dilin varlığı, insanın dil yoluyla idrakini inşa etmesi, sanat bilgisinin ve yeteneğinin doğası ve toplumsallığı hakkında konuşur yazar veya şair. Örneğin Dîvânu Lugâti’t-Türk, ‘Kur’an’ı indirerek bildirmek ve açıklamak üzere Muhammed’e Cebrail’i gönderdi’ diye başlar. Kutadgu Bilig’in doğruluk, saadet, akıl, ve üzerine kurulduğu söylenir. Fuzûlî ‘Divan dibacesi’nde hikmetin kaynağını belirtikten sonra şiirin hikmet ile olan derin bağına bağlayıcı atıflar yapar. Ahmet Haşim, Şiir Hakkında Bazı Mülahazalar’da nesri doğuran ve besleyen özün aklı ve mantık olduğunu; şiiri doğuran ve besleyen özün ise aklı ve mantığın henüz biçimlendirmediği duyuşlar ve sezişler olduğunu söyler. Orhan Veli, ‘Garip Mukaddimesi’nde söz ve mâna sanatlarının varlığını, zekânın tabiat üzerindeki değiştirici, tahrip edici özelliğiyle ilişkilendirir ve önsözünü insanın gelişmesi diyalektiği üzerine kurar. Necip Fazıl’ın Çile’sinin önsözüne göre, şiirin esasını yapan her türlü akli ve duyusal bilgi, mutlak hakikat bilgisi merkezinde bir anlam kazanabilir. Giritli Aziz Efendi, Muheyyelat’ında mânevî kaynaklara bağlı ibret, nasihat ve hisse verecek hikmetli bir eser olduğunu söyler. Klasik sunuşlardan modern sunuşlara kadar önsözlerin değişmeyen içeriklerinden biri poetik görüşlerdir….” (a.g.e., s. 19-20)

Hülâsa-i kelâm; Kaşgarlı Mahmud’un “Dîvânu Lugât’it-Türk” ünden Necip Fâzıl’ın “Çile” sine, Ali Şir Nevai’in Kutadgu Bilig’inden Fuzûlî’nin “Türkçe Divan” ına, Mehmed Âkif Ersoy’un “Safahat” ından Ahmet Haşim’in “Bize Göre”sine kadar bin yıllık Türk edebiyatında öne çıkmış kırk sekiz müellife ait bir ve birkaç eserin önsözleri, anlaşılsın diye bugünün diliyle hazırlanıp bir araya getirilmiş. Türk edebiyatını sevenler ve Türk edebiyatını okumadan medeniyet ve irfan dilimizin yeterince anlaşılamayacağına inananlar bu kitabı okumalıdırlar.(ilbeyali@hotmail.com)