Uluğ Bey ve Bilim

Rasathane, gökbilimiyle ilgili gözlemler yapan özel bina veya evlere denir.  Rasathaneler, yani gözlemevleri bünyelerinde gökyüzü incelemeleri yapmaya yarayan alet ve edevat barındırır. İslam tarihinde rasathaneler genellikle devlet eliyle hükümdarlar tarafından kurulduğu bilinir. Bu rasathanelerden biri de Timurlu Devleti hükümdarı Uluğ Bey tarafından tesis edilen Semerkant Rasathanesidir. Tarihte hükümdarlığından çok bilim sahasındaki çalışmalarıyla tanınan Uluğ Bey özellikle astronomi ve matematik alanlarında çalışmalar yaptı. Bu bilimlere vakıf olan Uluğ Bey aynı zamanda Kuran-ı Kerimi 7 kıraatle okuyacak derecede Kıraat ilmine sahipti.

Semerkant Rasathanesinde Yapılan Çalışmalar

Semerkant Rasathanesinin inşası 1421 tarihinde tamamlandı. Bu rasathane uzun yıllar bilimin farklı dallarında yapılan araştırmaların merkezi oldu. Uluğ Bey, kurmuş olduğu bu rasathane ve medrese için devrin önemli bilim insanlarını araştırma ve incelemeler için Semerkant’a davet edip, onları rasathanede çalışmaya teşvik etti. Bu rasathanede Kadızade Rumi, Gıyaseddin Cemşid El Kaşi, Ali Kuşcu gibi devrin önemli bilim insanları araştırma, inceleme ve gözlemler yaptı. 1424-1436 tarihleri arasındaki 12 yıllık sürede Semerkant rasathanesinde icra edilen gözlemler daha sonra Uluğ Bey Zici adıyla bir eserde toplandı. Bu zicde 48 takımyıldızı bulunduğu yazıldı. Bu takımyıldızları içinde bulunan 1028 yıldızın konumları tespit edildi. Hazırlanan bu zic XVII. Yüzyıla kadar hazırlanmış olan astronomi kataloglarının en iyisidir denebilir. XVII. Yy’de Greenwich Rasathanesini kuran Flamsteed sabit yıldızlar katalogu hazırlanırken büyük ölçüde Uluğ Bey Zic’inden faydalandı. Semerkant Rasathanesinde yapılan gözlemler ve araştırmalar günümüz astronomi çalışmalarına öncü olma özelliğindedir. Yaklaşık tam 6 asır önce burada yapılan gözlemler ve hesaplar günümüz hesaplarına çok yakın bir durumdadır. Uluğ Bey, bu rasathanede daha önce Biruni tarafından yapılan 7,5 metrelik duvar kadranın yeni formunu yaptırdı. Uluğ Bey’in yaptırdığı bu duvar kadranı 40 metre çapında ve Ayasofya yüksekliğindedir. Uluğ Bey’in yaptırdığı bu duvar kadranı teleskoplar icat edilene kadar gözlemler için kullanılmaya devam etti. Uluğ Bey bundan başka bir başka önemli alet daha icat etti. Bu alet Sud-i fahri adı verilen bir Meridyen hesaplama aletidir.

Semerkant Rasathanesinde Kullanılan Âletler

Semerkant rasathanesinde kullanılan aletlerin çoğunluğu El Kaşi’nin 1416’da yazdığı Risale Der Şerhi Alat-ı Raşad eserinde anlattığı aletlerden oluşmaktaydı. Buna göre bu araç gereçler şunlardır;

1.      El Fahri sekstantı

2.      Çemberli Âlet

3.      Ekvatoriyel Çember

4.      Çift Çember

5.       İki Bacaklı Alet

6.      Azimut ve Yükseklik Ölçme Aleti

7.       Sinüs ve ters sinüsü belirleme aleti

8.      Küçük Çemberli Âlet

 

Semerkant Rasathesinin Akıbeti

Semerkant Rasathanesinin kurucusu Uluğ Bey çıkan taht kavgaları sonucunda 1449 tarihinde öldürüldü. Uluğ Bey’in öldürülmesiyle Semerkant’ta bilimsel çalışmalar yapılacak ortam kalmadığından Semerkant rasathanesinde araştırma ve gözlem çalışmaları tamamıyla durdu. Uluğ Bey’in öldürülmesinden sonra Semerkant Rasathanesi yıktırıldı. Semerkant Rasathanesinde gözlemler ve idarecilik yapan Ali Kuşçu daha sonra İstanbul’a geldi. Ali Kuşcu İstanbul’da gök bilimi gözlemleri yaptı. İstanbul’un enlem ve boylamını yeniden tespit eden Ali Kuşçu Osmanlı Devleti’nin ilk astronomi bilgini oldu. Ali Kuşçu’nun çalışmalarından ilham alan ve onun bilimsel mirasını devralan Takiyuddin 1575 tarihinde İstanbul’da ilk rasathaneyi kurdu. Bu bakımdan Semerkant Rasathanesi Osmanlı Devleti’nde yapılan gökbilimi çalışmalarının da temelini oluşturdu.

Kaynakça:

 * İsmail Yakıt- Necdet Durak, İslam’da Bilim Tarihi, Isparta 2002.

* İslam Medeniyetinde Bilim Öncüleri, ed. Yavuz Selim Göl, Mana Yayınları, İstanbul, 2021.

 

6 Şubat’ta Kahramanmaraş merkezli ve 10 ilimizi etkileyen büyük afette hayatını kaybeden vatandaşlarımıza ALLAH’tan rahmet, yakınlarına sabırlar diliyorum. Yaralılarımıza da acil şifalar temenni ediyorum. Ülkemizin başı sağolsun..